هیچ‌کس پاسخگوی فرصت‌های از دست‌رفته نیست!
در حالی‌که با گذشت چند سال از فعالیت رمزارزها در ایران، همچنان مسوولان برای ورود جدی به این حوزه مردد هستند، پای «رمزداراییها»، به دانشگاه امام صادق علیه‌السلام باز شد تا «عباس آشتیانی»، مدیرعامل انجمن بلاکچین و «امین امینی»، هم‌بنیان‌گذار والکس، در نشست اندیشکده حقوق بانکی این دانشگاه، به ذکر تاریخچهای از بازار رمزارزها در ایران و تولد صرافی‌های رمزارزی بپردازند و چالش‌های این حوزه را تشریح کنند.
عناوین این مقاله:
در ابتدای نشست «وضعیت بازار رمزداراییها در ایران»، عباس آشتیانی با اشاره‌به تاریخچهای از رشد بازار رمزارزها، بیان کرد: «طبق تعاریف، آن‌چه مردم مالکیت و ارزش آن را می‌پذیرند و قابلیت انتقال دارد، دارایی است. از سال ۲۰۰۹ بیت‌کوین مانند هر دارایی دیگری در دنیا به وجود آمد. سال ۲۰۱۹ موسسه بین‌المللی حسابرسی جهانی، که ایران هم از آن تبعیت میکند، اعلام کرد رمزارزها، رمزدارایی (crypto asset) هستند و یک کلاس جدید دارایی در کنار طلا، ملک و بازار سهام برای آنها قرار داد. کشور ما هم مانند همه دنیا در سه موج، این کلاس دارایی را بهعنوان بخشی از سرمایه پذیرفت. در سال ۱۳۹۳ افراد محدودی که با دارایی‌های رمزنگاریشده آشنا شده بودند به تبدیل بخشی‌از دارایی خود به رمزارزها مشغول شدند. در سال ۱۳۹۶، همزمان با افزایش قیمت بیت‌کوین به ۱۰۰۰ دلار، بخش بیشتری از مردم وارد این حوزه شدند؛ همان زمان یک‌سری از کسب‌وکارهای ارزشمند متولد شدند و رشد کردند. در سال ۱۳۹۹ هم ضریب‌نفوذ دارایی‌های رمزنگاریشده در ایران افزایش یافت. البته آمار جهانی گلسنود نشان می‌دهد که دارایی‌ها در کیف‌پول‌های جهانی در این دوره به اوج رسید.»
فرصت‌های ازدست‌رفته استخراج
او در ادامه به ذکر تاریخچهای از مواجهه حاکمیت با این فضا پرداخت و گفت: «اسفند ۱۳۹۶، کنفرانس رگولاتوری بلاکچین و دارایی‌های رمزنگاریشده برگزار شد؛ شهریور ۱۳۹۷ رونق کسب‌وکارهای رمزارزی را شاهد بودیم؛ آبان ۱۳۹۷ فیلترینگ رخ داد؛ اردیبهشت ۱۳۹۸ رفع فیلتر شد؛ تیر ۱۳۹۸ هجوم حاکمیت برای مواجهه با پدیده استخراج را داشتیم؛ مرداد ۱۳۹۸ مصوبه هیئت‌وزیران برای ماینینگ ابلاغ شد؛ آبان ۱۳۹۹ مصوبه خوداظهاری دستگاه‌های ماینینگ ابلاغ شد؛ اسفند ۱۳۹۹ مواجهه شاپرک با حوزه تبادل رخ داد؛ آخر سال ۱۳۹۹ ابلاغیه مرکز ملی فضای مجازی برای بررسی رمزارزها خارج‌از نظام مجوزدهی سنتی اتفاق افتاد؛ خرداد ۱۴۰۰ خاموشی‌های دستوری حوزه ماینینگ با دستور رییس‌جمهور وقت رخ داد؛ درنهایت هم به‌تازگی بانک مرکزی سند ره‌نگاشت مواجهه با حوزه ماینینگ را، با سیاست توسعه‌‌ای رونمایی کرده؛ این یعنی از سال ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۲، چهار سال فرصت‌سوزی در حوزه ماینینگ اتفاق افتاد. در همین مدت با پنج درصد از سهم جهانی ماینینگ، می‌توانستیم حدود دو میلیارد دلار رمزدارایی تولید کنیم اما این اتفاق رخ نداد و هیچ‌کس هم پاسخگوی این موضوع نیست.»
از سال ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۲، چهار سال فرصت‌سوزی در حوزه ماینینگ اتفاق افتاد
تاریخ‌نگاری خروج دارایی‌ها از پلتفرم‌های ایرانی
در ادامه، امین امینی، هم‌بنیان‌گذار والکس درباره تاریخچهای از فعالیت پلتفرم‌های داخلی بیان کرد: «از سال ۱۳۹۳ در ایران خرید و فروش کریپتو به‌صورت محدود آغاز شد؛ سال ۱۳۹۵ پلتفرم‌هایی برای خریدوفروش ایجاد شده و از سال ۱۳۹۶ موتورهایی برای ترید به پلتفرم‌ها اضافه شد. پلتفرم والکس هم از آذر ۱۳۹۷ شروع به کار کرد. قدیمی‌ترین پلتفرم‌های کریپتوی دنیا مثل بیت‌فینکس و کوین‌بیس، از ۲۰۱۳ شروع‌به کار کردند، یعنی ما از فرآیند جهانی خیلی عقب نبودیم و با وجود بحث‌های جدیدی مثل ترید و کیف‌پول، پلتفرم‌های ایرانی توانستند با نیاز کاربر متناسب شوند و یک رقابت شکل دهند. با وجود این، پلتفرم‌های کریپتویی در ایران جزو معدود کسب‌وکارهایی هستند که رقیب جهانی دارند، یعنی اگر کاربر در پلتفرم ایرانی ترید نکند، می‌تواند سراغ پلتفرم خارجی برود. تا سال ۱۳۹۸ که پامپ قیمت بیت‌کوین اتفاق نیفتاده بود، کاربرهای کمی وارد بازار شده بودند، تبلیغات زیادی هم برای ایرانیان وجود نداشت، هرچند همان زمان برخی تریدر بودند؛ کمااین‌که در سال ۲۰۱۶ و بیت‌کوین ۵۰۰۰ دلاری، ۸۰۰ میلیون دلار دارایی کاربران ایرانی در بیت‌رکس بلوکه شد. پس از افزایش قیمت بیت‌کوین، کاربران زیادی به این صنعت جذب شدند. در آن زمان پلتفرم‌های خارجی، با سرمایه‌گذاری‌های عظیمی شروع‌به کار کردند، با این‌که هنوز آینده کریپتو مشخص نبود، پس سرعت توسعه آنها افزایش پیدا کرد؛ در حالی‌که در ایران از سال ۱۳۹۶، تبادل کریپتو ممنوع اعلام شد؛ یعنی فرصت سرمایه‌گذاری که می‌شد پلتفرم‌های ایرانی را در منطقه، رقابتی کند، برای این‌که تبلیغات کنند و کاربر خارجی بگیرند، از دست رفت؛ پس ازآن هم در فضای بی‌قانونی، هر هفته خبر ممنوعیت و جرم‌انگاری این حوزه بیرون می‌آمد. زمانی‌که گفتند درگاه‌های پرداخت ارزهای دیجیتال باید بسته شود، طی چهار ساعت، ۴۰ میلیون دلار دارایی از پلتفرم‌های ایرانی خارج شد و ۹۰ درصد آنها به پلتفرم‌های خارجی رفت؛ چون کاربران احساس کردند دیگر پلتفرم‌های ایرانی امن نیست. مصادف با همین اتفاق، حجم تبلیغ‌های کوینکس به زبان فارسی بیشتر شد؛ این مرحله اول بود که ما کاربرانمان را از دست دادیم. همین حالا هم کوینکس بیش از چهار میلیون کاربر ایرانی دارد و میلیاردها دلار سرمایه ایرانی‌‌ها آن‌جاست. البته ما هم با توجه‌به شرایط کشور نمی‌توانستیم برخی ویژگی‌ها مانند فیوچرز را ارایه دهیم؛ یعنی دلایل دیگری هم باعث خروج کاربران از پلتفرم‌های ایرانی شده، اما همین موضوع هم به قوانین برمی‌گردد.»
در دنیا، صرافی‌های رمزارزی سرمایه‌گذاری حوزه بلاکچین هستند
امینی گفت: «در ترکیه پلتفرم btcturk از سال ۲۰۱۳ فعالیتش را شروع کرد، از این پلتفرم خواستند سرورهایش را به ترکیه بیاورد، ازآن حمایت کردند و با این زیرساخت، سهم بازارش در ترکیه از بایننس هم بیشتر شد. این اتفاق می‌توانست در ایران هم بیفتد اما نیفتاد. در مقابل در ایران می‌گویند چرا روی حوزه تبادل متمرکز هستید و در دیگر بخش‌های بلاکچین فعالیت نمی‌کنید، درحالی‌که در دنیا شروع‌کننده و سرمایه‌گذار در بخش تحقیق و توسعه، پلتفرم‌های تبادل هستند. بخش‌های دیگر ممکن است در ابتدای امر درآمدزایی نداشته باشند اما پلتفرم‌های تبادل از ابتدا می‌توانند درآمدزایی و در بخش‌های دیگر سرمایه‌گذاری کنند. در دنیا دومین حوزه‌ای که رویش سرمایه‌گذاری می‌شود، فین‌تک است و بیش از یک‌سوم این سرمایه‌گذاری هم در حوزه کریپتو و بلاکچین انجام می‌شود و این موضوع روند سرمایه‌گذاری در دنیا را نشان می‌دهد.» او درباره حجم فعالیت کاربران ایرانی در پلتفرم‌های خارجی توضیح داد: «حدود ۵۰ درصد افراد در پلتفرم‌های خارجی فعالیت می‌کنند هرچند حجم دارایی‌شان در پلتفرم‌های خارجی حدود سه‌برابر بیشتر است، چون آنها ترید می‌کنند و به‌خاطر ریسک‌های قانونی به پلتفرم‌های داخلی اعتماد ندارند؛ اما با وجود تجربه بیت‌رکس، کوکوین و بایننس که پول ایرانیان بلوکه شد، همچنان این ریسک را می‌پذیرند.»
زمانی‌که گفتند درگاه‌های پرداخت ارزهای دیجیتال باید بسته شود، طی چهار ساعت، ۴۰ میلیون دلار دارایی از پلتفرم‌های ایرانی خارج شد
معامله رمزارزها از نظر شورای نگهبان، ایراد فقهی ندارد
در ادامه آشتیانی با اشاره‌به مصوبه هیئت‌وزیران در تاریخ ۱۳ مرداد ۱۳۹۸ گفت: «در ماده یک این مصوبه آمده که استفاده از رمزارزها صرفن با قبول مسوولیت خطرپذیری از سوی متعاملین صورت می‌گیرد و مشمول حمایت و نظارت دولت و نظام بانکی نبوده و استفاده از آن در مبادلات داخل کشور مجاز نیست. این یعنی معامله رمزارزها از نظر شورای نگهبان، ایراد فقهی ندارد. البته معاون حقوقی رییس‌جمهور آن زمان گفت که استفاده از آن در مبادلات داخل کشور، یعنی وجه‌المعامله در ازای کالا و خدمات، مجاز نیست؛ اما تبادل رمزارز با رمزارز یا رمزارز با ارز مشکلی ندارد. با وجود این، به‌تازگی باز هم ازسوی بانک مرکزی اعلام شده که این موضوع تخلف است. همچنین در بند چهارم این مصوبه تعرفه انرژی رمزارزها را صادراتی اعلام کردند و این تصمیم غیر از فرصت‌سوزی، باعث شد تعداد پروانه‌های بهره‌برداری این حوزه به‌مدت سه سال به صفر برسد و فرآیند استخراج زیرزمینی شود. زمانی‌که این حوزه در کشورمان بهعنوان صنعت شناخته شد، یعنی از آذر ۱۳۹۷ تا مرداد ۱۳۹۸، حدود هشت درصد از سهم ماینینگ جهانی را ایران داشت و پس از آن به نزدیک سه درصد رسید.» او به مشکل ناترازی انرژی در ایران اشاره کرد و گفت: «زمان ابلاغ این مصوبه، استخراج‌کنندگان اعلام آمادگی کردند که می‌توانند توسط ماینرها در زمان پیک مصرف، هزار مگاوات ظرفیت تبدیل گاز به برق ایجاد کنند؛ و نپذیرفتن این طرح بی‌خردی بود. از آن طرف سخنگوی صنعت برق، ماینرها را عامل خاموشی اعلام می‌کرد؛ اما مرکز پژوهش‌ها در گزارشی نوشت عامل خاموشی‌ها، بدهی وزارت نیرو به نیروگاه‌ها، خالی شدن انبار قطعات به‌خاطر عدم تخصیص ارز و مدیریت ضعیف است. امروز هم اتفاق دیگری مشابه این روند در حال رخ دادن است. ما اگر پلتفرم‌های قانون‌پذیری که بازار را مشاهده‌پذیر کرده و جرایم را کاهش داده، از دست بدهیم، جایگزینش بازار زیرزمینی است. در حالی‌که علت تبدیل سرمایه به طلا یا رمزارز، انگیزه حفظ ارزش پول در برابر تورم است و نباید معلول را به‌جای علت تنبیه کرد.» آشتیانی درباره چگونگی نقش بانک مرکزی در حوزه استخراج، گفت: «وظیفه بانک مرکزی حفظ ارزش پول ملی، کنترل بازار ارز و نظارت بر کارکردهای پولی و پرداخت است، نه این‌که درباره تولید دارایی یا کالا اظهار نظر کرده و تنظیم‌گری کند.»
جرایم رمزارزها به ۲ درصد هم نرسیده است
در ادامه امینی با اشاره به تاثیر رمزارزها در پول‌شویی بیان کرد: «اگر ما دیتا داشته باشم، می‌توانیم با استفاده از الگوریتم‌هایی، پول‌شویی را تشخیص دهیم؛ اما اگر دیتا از بین برود یا به‌اصطلاح زیرزمینی شود، نمی‌توان فرآیند پول‌شویی را تشخیص داد. البته بیت‌کوین مثل هر ابزار دیگری می‌تواند ابزاری برای پول‌شویی باشد، اما به‌خاطر شفافیتی که دارد، شناسایی‌اش راحت‌تر است.» آشتیانی در تایید اظهارات امینی، بیان کرد: «گزارش‌های جهانی نشان می‌دهد که استفاده از رمزارزها در جرایم هنوز به دو درصد هم نرسیده؛ زیرا بلاکچین شفاف است و دیگر هکرها هم از این روش برای اخاذی استفاده نمی‌کنند. رمزارزها تنها دارایی در جهان است که قابلیت پیگیری آن از طریق کیف‌پول وجود دارد، در حالی‌که خرید سکه یا طلا چنین قابلیت پیگیری را ندارد.» آشتیانی با بیان این‌که بزرگ‌ترین تهدید دلار آمریکا رمزارزها هستند، گفت: «آمریکا از سال ۲۰۱۶ خواست برای رمزارزها محدودیت ایجاد کند اما به نتیجه نرسید، پس از آن بود که از پلتفرم‌های داخلی حمایت کرد، با هدف مشاهده‌پذیری و حمایت از حقوق مردم و جلوگیری از جرایم؛ و درنهایت به جذب سهم بازار از کشورهای همسایه رسید؛ الان هم از پلتفرم آمریکایی کوین‌بیس حمایت میکند اما صرافی بایننس را لغو مجوز کرده است.» همچنین آشتیانی با اشاره به موضوع وثیقه‌گذاری رمزارزها برای اخذ تسهیلات، گفت: «اگر رمزارزها دارایی هستند، پس باید بهعنوان وثیقه پذیرفته شوند. در برنامه هفتم آمده که بانک‌ها و موسسات مالی می‌توانند دارایی‌های نامشهود را هم بهعنوان وثیقه بگیرند، هرچند که در تعریف دارایی نامشهود هم ما در کشور از نظر حقوقی خلا داریم. مشکل جامعه استارت‌آپی و اقتصاد دیجیتال این است که نباید به این حوزه به چشم کسب‌وکارهای سنتی نگاه شود و برای استارت‌آپ‌ها وثیقه‌های میلیاردی طلب کنند.» او در پاسخ به این‌که چطور می‌توان مانع استفاده از رمزارزها بهعنوان ابزار پولی شد، گفت: « طبق قانون، ابزار پولی ما ریال است، رمزارزها کلاس جدید دارایی هستند و ما باید کارکرد پولی رمزارزها را منع کنیم، همان‌طور که درباره طلا این کار را کردیم و هیچ اتفاق جدیدی نیفتاده است.» آشتیانی همچنین تاکید کرد: «رهبر معظم انقلاب برخورد با رمزارزها را به قانون موکول کردند و در قانون هم ما تعریف رمزپول و رمزدارایی را داریم. قانون، فقه قوی و ولایت فقیه در کنار هم، تکلیف موضوع را روشن کرده است. از طرفی بازارهای مالی و هر نوع دارایی، همواره دچار نوسان ارزش هستند. دلیل نمی‌شود که بخواهیم این موضوع را دلیل کتمان رمزداراییها کنیم.»
بزرگ‌ترین تهدید دلار آمریکا، رمزارزها هستند
محدودیت رمزارزها تا کنون تجربه موفق نبوده است
در ادامه امینی بیان کرد: «در گزارش‌های رویترز، آمریکا به‌صراحت گفته نگذارید حوزه کریپتو در ایران رشد کند که تحریم‌ها کم‌اثر شود. از طرف دیگر تبلیغ هر محصولی در ایران به تحریم آن محصول منجر می‌شود، اما پلتفرمی مانند کوینکس در ایران تبلیغ می‌شود و تاکنون آمریکا به این موضوع حساس نشده است.» او درباره تجربه ممنوعیت فعالیت رمزارزها در سایر کشورها بیان کرد: «دبی سال ۲۰۱۶ برای چند ماه این حوزه را ممنوع کرد، اما ۲۰۱۷ با تغییر موضع گفت که ما باید هاب منطقه و جهان شویم، سپس شروع به سرمایه‌گذاری و پذیرش شرکت‌های جهانی کرد و الان همه می‌خواهند آن‌جا فعالیت کنند. به‌طور کلی کمتر از ۱۰ کشور در دنیا برای رمزارزها ممنوعیت یا محدودیت ایجاد کردند و آن‌‌هم کشورهای در حال توسعه هستند. به‌جز چین که کشور پیشرفته‌ای است و رمزارزها را ممنوع کرده، اما در مقابل در هنگ‌کنگ فعالیت رمزارزها آزاد است و شرکت‌های زیادی در آن فعالیت دارند و گزارش اخیر وال‌استریت ژورنال هم اشاره کرده که بزرگ‌ترین تریدرهای بایننس از نظر حجم معامله، چینی‌ها هستند؛ چین با وجود محدودیت‌هایی که در زمینه‌های مختلف اعمال کرده، در این حوزه نتوانسته جلوی فعالیت رمزارزها را بگیرد. گزارش چین‌آلیسیس نشان داد که پس از اعمال محدودیت‌ها در چین، حدود ۵۰ میلیارد دلار از چین خارج و وارد پلتفرم‌های خارجی شد. در نیجریه هم اول رمزارزها را ممنوع کردند، اما بعد از آن رییس بانک مرکزی گفت که حجم زیرزمینی شدن فعالیت‌های کریپتویی زیاد شده و شفافیت از بین رفته است و درنهایت گفتند که هم‌راستا با دنیا، در این کشور هم از رمزارزها استفاده می‌کنند. هند هم موضع سخت‌گیرانه‌ای برای رمزارزها داشت، ۲۵ درصد مالیات‌بر عایدی سرمایه وضع کرد که در همان ماه اول، پنج میلیارد دلار از کشورش خارج شد. این نشان می‌دهد که محدودیت‌ها تا کنون تجربه موفقی نبوده است.»
