گستره حقوق مالکیت فکری در بلاک‌چین

با ظهور تکنولوژی بلاک‌چین این فرصت مهیا شده است که با استفاده از ظرفیت‌های این انقلاب عصر جدید، قواعد و مقررات حقوق مالکیت فکری بیش از پیش پیاده‌سازی شود. فناوری بلاک‌چین می‌تواند زیرساخت‌های حقوق مالکیت فکری را متحول سازد و زمینه‌ساز ایجاد یک تحول در رعایت حقوق مالکیت فکری باشد. در این مقاله ابتدا به تعریف حقوق مالکیت فکری می‌پردازیم و سپس از تاثیر فناوری بلاک‌چین در حمایت و حفاظت از دارایی‌های فکری اشخاص سخن خواهیم گفت.

در دنیای امروزی که رشد علم و تکنولوژی با سرعت فزاینده‌ای رو به جلو در حرکت است باید تمهیداتی برای تشویق و حمایت از صاحبان فکر و ایده نیز در نظر گرفت. سالیان متمادی است که تمامی کشورهای دنیا درصدد خلق سازِکارهایی هستند که بتوانند این مشوق‌ها و حمایت‌ها را به‌نحو مطلوبی پیاده‌سازی کنند. حقوق مالکیت فکری مجموعه قواعد و مقرراتی است که درصدد است با ایجاد سازِکارها، چهارچوب‌های قانونی و تنظیم قواعد و مقررات دقیق و موشکافانه حامی مخترعان و صاحبان ایده باشند. اهمیت حقوق مالکیت فکری بر هیچکس پوشیده نیست و این اهمیت تا جایی پیش می‌رود که اکنون یکی از ارکان تشکیل سازمان تجارت جهانی همین حقوق مالکیت فکری است.

مفهوم حقوق مالکیت فکری

حقوق مالکیت فکری (Intellectual Property Rights) به دستاوردها و ابداعات ذهنی بشر اشاره می‌کند‌. اختراعات (patent)، آثار ادبی و هنری، نشان تجاری، طراحی‌های صنعتی‌، نام تجاری، نشان‌های جغرافیایی و تمامی دارایی‌های نامشهودی که با استفاده از قدرت تفکر انسان پدید آمده است را می‌توان در قالب دارایی‌های فکری تعریف کرد. مالکیت فکری یا مالکیت معنوی را بنا به تقسیم‌بندی سازمان جهانی مالکیت فکری WIPO یا www.wipo.int، به دو دسته اصلی تقسیم می‌کنند:

• مالکیت صنعتی (Industrial property) شامل پتنت‌ها، نشان‌ها و علایم تجاری (trade mark)، طراحی‌های صنعتی (Industrial design) و نشانه‌های جغرافیایی (Geographical signs)؛
  
• کپی‌رایت (copyright)، شامل آثار ادبی (مانند رمان، شعر و نمایشنامه)، فیلم، موسیقی، آثار هنری (مانند نقشه‌، نقاشی‌، عکس‌ و مجسمه‌) و همچنین طراحی‌های معماری. (حقوق مرتبط‌با کپی‌رایت که به‌اصطلاح «Related Rights» نامیده می‌شود، شامل حق اجرای هنرمندان بابت عملکردشان در اجرای آثار فوق، حق پخش در برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی و مواردی از این قبیل است).

شایان ذکر است که اسرار تجاری (Trade secrets) را هم می‌توان دسته‌ای از دارایی‌های فکری قلمداد کرد که به‌دلیل عدم برخورداری از شرایط ثبت به‌عنوان حقوق مالکیت فکری و حفاظت‌های قانونی، تا حدی از دیگر قالب‌های مالکیت فکری متفاوت است.

با وجود این مبرهن است که مالکیت فکری هم مانند سایر انواع مالکیت، به تعبیر علم حقوق دارای مالیات و دارای ارزش است.

سوالی که مطرح می‌شود آن است که با تفاسیری که در خصوص حقوق مالکیت فکری وجود دارد و اهمیت بسیار زیاد این موضوع چگونه می‌توان از مزایا و منافع حقوق مالکیت فکری بهره برد یا چگونه می‌توان این حقوق را منتقل کرد و البته صدها پرسشی که به ذهن متبادر می‌شود. این‌جاست که مفهوم حقوق مالکیت فکری یا IPR بیش از پیش مورد توجه قرار می‌گیرد.

حقوق مالکیت فکری، مانند هر حق مالکیت دیگری متعلق‌به اشخاص اعم از حقیقی یا حقوقی مانند مخترع یا صاحب‌امتیاز یک پتنت، مالک یک نشان تجاری، نویسنده، شاعر یک اثر ادبی یا مالک یک طرح صنعتی متمایز، کمک می‌کند تا از نتایج و منافع کار خود و سرمایه‌گذاری‌های انجام‌گرفته در راستای خلق و توسعه آن، بهره‌مند شده و مانع از سوءاستفاده‌های احتمالی دیگران شود؛ بدین‌ترتیب این حق برای صاحبان آثار پدیدآمده به وجود می‌آید که اشخاص ثالث بدون اجازه این افراد حق هرگونه خریدوفروش یا هر نوع بهره‌برداری از این آثار را ندارند و قانون‌گذار در این خصوص ضمانت اجراهای دقیق و سنگینی نیز وضع کرده است.

مالکیت فکری یک جنبه کلیدی برای توسعه اقتصادی است.

«کریگ ونتر» (Craig Venter) بیزینس‌من آمریکایی

شایان ذکر است که در ماده ۲۷ اعلامیه جهانی حقوق بشر مبنی‌بر حق استفاده و محافظت از منافع مادی و معنوی تولیدات علمی، ادبی و هنری نیز به رسمیت شناخته شده؛ در این خصوص معاهدات و کنوانسیون‌های بین‌المللی متعددی نیز منعقد شده است تا ضوابط و چهارچوب‌های مشخصی برای رعایت هرچه بیشتر این قوانین و مقررات ایجاد شود.

در دنیای کنونی ما که هر لحظه سرعت رشد و پیشرفت علم به‌طور فزاینده‌ای در حرکت است، مالکیت فکری نیز به‌صورت گسترده‌ای در حوزه‌های مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد.

مزایا و عایدات حاصل از کاربردهای سیستم مالکیت فکری، چنان واضح و هویداست که نمی‌توان جهان را بدون وجود این موضوع حتی تصور کرد. به‌‌عنوان مثال، صنعت چند میلیارد دلاری ضبط و نشر موزیک‌های «تیلور سوئیفت» (Taylor Swift) را در نظر بگیرید که میلیون‌ها نفر در سراسر جهان، از آن استفاده می‌کنند؛ بدون کپی‌رایت به‌عنوان یکی از گونه‌های مالکیت فکری، هیچ‌کدام از این‌ درآمدها وجود خارجی نداشت؛ یا محبوبیت برند‌های معروفی همچون اپل (Apple)، مایکروسافت (Microsoft) یا کوکاکولا (Coca-cola) را در نظر داشته باشید که هیچ قیمتی برای این برند‌های تجاری نمی‌توان گذاشت. حال اگر مالکیت فکری نبود، مخترعان و نوآوران، انگیزه‌ای برای تولید محصولات بهتر و کارآمدتر نداشتند و نسل‌های جدید محصولات اطراف ما مثل گوشی‌های هوشمند و لباس‌های انعطاف‌پذیر در دسترس بشر قرار نمی‌گرفت.

از طرفی باید توجه کرد بدون علایم تجاری و به رسمیت شناختن آن‌ها توسط سیستم‌های حقوقی، هیچ راهی برای خرید محصولات اصلی وجود نداشت و به‌سرعت جعل و تقلب در محصولات اتفاق می‌افتاد؛ در نتیجه بازار این محصولات پر از نمونه‌های تقلبی می‌شد که با نمونه‌های اصلی، قابل تفکیک نبودند. تمامی این مثال‌ها، بیان‌گر جایگاه ویژه حقوق مالکیت فکری در زندگی فعلی بشر است.

اهمیت گسترش و آگاهی در خصوص حقوق مالکیت فکری

مالکیت فکری برای کسب‌وکارهای امروزی همچون اکسیژن موجود در هوا برای انسان است. به‌جرات می‌توان گفت ادامه حیات کسب‌وکارها، منوط‌به حفاظت از دارایی‌های فکری بوده و در نتیجه، رفاه و آسایش و پیشرفت بشر هم به‌جد وابسته به حقوق مالکیت فکری است. حقوق‌دانان و متخصصان حوزه مالکیت فکری، برای اهمیت گسترش و بالابردن آگاهی اشخاص در خصوص حقوق مالکیت فکری دلایل مهمی را مورد بررسی قرار می‌دهند. این صاحب‌نظران معتقد هستند:

نخست؛ پیشرفت جوامع، آسایش و رفاه عمومی، منوط‌به توانمندسازی و قابلیت خلق و توسعه ابداعات فناورانه و آثار فرهنگی است که ارتباط مستقیم با مالکیت فکری دارد.

دوم؛ حمایت‌ها و حفاظت‌های قانونی از آثار پدیدآمده توسط پدیدآورندگان آن و ابداعات جدید، موجب گسترش و افزایش سرمایه‌گذاری‌ها با هدف نوآوری‌های بیشتر در هر زمینه‌ای می‌شود.

سوم؛ ارتقا و بالا رفتن میزان حمایت از مالکیت فکری، موجب رشد اقتصادی، ایجاد شغل، شکل‌گیری صنایع جدید و افزایش کیفیت زندگی در جوامع می‌شود.

در نتیجه یک سیستم دقیق، کارآمد و عادلانه در خصوص حفاظت از مالکیت‌های فکری، به کشورها کمک می‌کند تا از ظرفیت و استعداد‌های موجود در دارایی‌های فکری به‌عنوان یک تسهیل‌گر، برای توسعه اقتصادی، رفاه اجتماعی و ارتقای فرهنگی بهره‌مند شود. سیستم حقوق مالکیت فکری، قادر است تا به تعادل میان منافع نوآوران و منافع عمومی کمک کند و فضایی را فراهم می‌سازد که خلاقیت و نوآوری، به یک ارزش عمومی در جامعه تبدیل شود.

مهم‌ترین چیز در مورد مالکیت فکری این است که قانون کپی‌رایت نه برای خفه کردن خلاقیت، بلکه برای تشویق خلاقیت ایجاد شده است.

«شپرد فیری» (Shepard Fairey)
هنرمند آمریکایی و بنیان‌گذار شرکت اوبی‌کلوثینگ (OBEY Clothing)

انواع قالب‌های حقوق مالکیت فکری

بنا بر منابع و مراجع مالکیت فکری، مانند سازمان جهانی مالکیت فکری، دفتر ثبت اختراعات و علایم تجاری آمریکا و متن معاهدات و کنوانسیون‌های بین‌المللی، حقوق مالکیت فکری را می‌توان در چند دسته متمایز جای داد. هر یک از این طبقات، به نوع خاصی از دارایی‌های فکری اشاره داشته و از ویژگی‌های منحصربه‌فردی برخوردار است.

الف) پتنت یا گواهی ثبت اختراع:

پتنت یک حق انحصاری برای بهره‌برداری از اختراع است که می‌تواند شامل محصول، فرآیند یا راهکار فنی جدیدی باشد که مشکلی را مرتفع می‌کند. این حق انحصاری، به‌مدت محدود (به‌طور معمول ۲۰ سال)، به مخترع یا صاحب‌امتیاز آن اعطا شده و بر اساس آن، می‌توان از ساخت، بهره‌برداری و فروش اختراع از سوی افراد و شرکت‌های دیگر، جلوگیری کرد. در ازای این حق انحصاری، مخترع یا صاحب‌امتیاز پتنت، ملزم به افشای کامل اختراع خود بوده، به‌نحوی که یک فرد ماهر در حوزه مرتبط‌با موضوع اختراع، بتواند آن را بازآفرینی کند. اختراعات، برای ثبت در سیستم پتنت، باید واجد شرایط خاصی باشد که به آن‌ها، به‌اصطلاح الزامات یا شرایط ثبت اختراع می‌گویند.

ب) علایم یا نشان‌های تجاری:

یک علامت تجاری، نشانه‌ای متمایز برای شناسایی محصولات و خدمات یک فرد یا شرکت خاص است. در واقع، به کمک علایم تجاری، کاربران می‌توانند محصولات مورد نظرشان را، از گونه‌های مشابه موجود در بازار، تشخیص دهند. یک نشان تجاری می‌تواند شامل یک شکل، علامت، ترکیبی از حروف و حتی رنگ یا بویی خاص باشد.

ج) طراحی‌های صنعتی:

طراحی‌های صنعتی، به جنبه‌های زیبایی‌شناختی یک شی اشاره داشته و مجموعه‌ای از ویژگی‌های سه‌بعدی (مانند شکل) و دوبعدی (مانند الگوها، خطوط یا رنگ‌ها) را در بر می‌گیرد. طراحی صنعتی را می‌توان یکی از عوامل کلیدی برای جلب‌توجه مخاطب دانست که وی را ترغیب می‌کند تا یک محصول را نسبت‌به محصول دیگر ترجیح داده و از آن، استفاده بیشتری کند. همین عامل، موجب شده تا از این نوع مالکیت صنعتی در طیف وسیعی از صنایع و محصولات صنعتی و تزیینی، مانند تجهیزات پزشکی، ساعت و جواهرات، تجهیزات الکترونیکی و ادوات کشاورزی استفاده شود.

د) کپی‌رایت:

کپی‌رایت، با هدف حفاظت از آثار ادبی و هنری، اعم از انواع کتاب، فیلم، موسیقی و تابلوی نقاشی توسعه یافته است. این نوع از دارایی‌های فکری، برای برخورداری از حقوق مرتبط و حفاظت از آن‌ها، نیازی به ثبت ندارند.

ه) نشانه‌های جغرافیایی:

یک نشانه جغرافیایی، برای کالاها و محصولات خاصی استفاده می‌شود که در یک جغرافیای خاص و با کیفیت مشخصی تولید شده‌اند که مرتبط با آن ناحیه است. به‌طور معمول، یک نشانه جغرافیایی، از نام محل و مبدا محصول تشکیل شده است. به‌عنوان مثال، می‌توان به انواع محصولات کشاورزی مانند روغن زیتون توسکانی (منطقه‌ای در ایتالیا) و پسته رفسنجان اشاره کرد که آب‌وهوا یا خاک یک منطقه خاص، موجب ایجاد ویژگی‌های کیفی منحصربه‌فردی در آن محصولات شده است.

و) اسرار تجاری:

یک راز تجاری یک فرمول، فرآیند، طراحی، ابزار یا حتی الگوی جمع‌آوری داده‌های اطلاعاتی است که در مقایسه با رقبا، می‌تواند یک مزیت رقابتی برای کسب‌وکار به دنبال داشته باشد. شرکت یا بنگاه اقتصادی، از این راز تجاری محافظت کرده و اجازه نمی‌دهد تا مشتریان و رقبا به آن دست یابند. از مزایای این نوع از مالکیت فکری در مقایسه با گونه‌هایی مانند پتنت، می‌توان به عدم محدودیت‌های زمانی مرتبط‌با آن‌ها اشاره کرد. البته باید توجه داشت هیچ‌گونه حمایت و حفاظت رسمی و قانونی از اسرار تجاری وجود نداشته و ریسک بالای افشای اطلاعات بر عهده خود کسب‌وکار خواهد بود. یکی از بهترین مثال‌ها برای اسرار تجاری، فرمولاسیون تولید کوکاکولا است که همچون یک راز تجاری بسیار ارزشمند، برای سال‌های متمادی از سوی دارندگان آن حفاظت شده است.

زمین، ساختمان‌ و ماشین‌ را فراموش کنید؛‌ امروز منبع واقعی ثروت هوش و هوش کاربردی است. ما درباره «مالکیت فکری» صحبت می‌کنیم؛ این فقط حقوق ثبت اختراع و نام های تجاری نیست، بلکه مغز داستان است.

«چارلز هندی» (Charles Handy)
نویسنده و فیلسوف ایرلندی

مالکیت فکری و معاهدات بین‌المللی

در دهه‌های اخیر، مالکیت فکری به موضوعی کلیدی در اقتصاد و سایر حوزه‌های زندگی بشر بدل شده است. با افزایش ارتباطات بین جوامع مختلف و جهانی شدن کسب‌وکارها، مجموعه‌ای از معاهدات و کنوانسیون‌های بین‌المللی در زمینه محافظت از دارایی‌های فکری ایجاد شده که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به کنوانسیون پاریس (Paris Convention for the Protection of Industrial Property) برای حفاظت از مالکیت صنعتی (در سال ۱۸۸۳ میلادی)، کنوانسیون برن (Berne Convention) برای حفاظت از آثار ادبی و هنری (در سال ۱۸۸۶ میلادی)، موافقت‌نامه مادرید برای محافظت از علایم و نشان‌های تجاری (Madrid Agreement Concerning the International Registration of Marks) (در سال ۱۸۹۱ میلادی)، موافقت‌نامه لاهه برای حفاظت از طراحی‌های صنعتی (Hague Agreement Concerning the International Deposit of Industrial Designs) (در سال ۱۹۲۵ میلادی) و موافقت‌نامه جنبه‌های تجاری حقوق مالکیت فکری تریپس (TRIPS Agreement) اشاره کرد.

کاربرد بلاک‌چین در حفاظت از حقوق مالکیت فکری

می‌دانیم بلاک‌چین (Blockchain) یا همان زنجیره بلوکی، نام تازه‌ای است که این روزها بابت فرصت‌های زیادی که در عرصه‌های مالی و ارزهای دیجیتال ایجاد کرده، مورد توجه بسیاری از کارشناسان قرار گرفته است. امروزه از فناوری بلاک‌چین، به‌عنوان یک فناوری انقلابی می‌توان یاد کرد که پتانسیل ایجاد تغییر در بسیاری از امور متداول زندگی بشر را خواهد داشت؛ حتی به جرات می‌توان گفت بلاک‌چین، انقلابی معادل ظهور اینترنت در قرن بیستم است.

فناوری بلا‌ک‌چین، از ‏این قابلیت برخوردار است که بدون در خطر افتادن حریم خصوصی اشخاص، امنیت دارایی‌های دیجیتال و اشخاص درگیر، کلیه سیستم‌های مالی و فعالیت بسیاری از صنایع، موسسات مالی، بانک‌ها و شرکت‌های خدماتی سراسر دنیا را دستخوش تغییرات کند.

اکنون مطالعه همه‌جانبه در خصوص استفاده و بهره‌گیری از این فناوری، در دستور کار بسیاری از سازمان‌ها و نهادهای سیاست‌گذاری ملی در کشورهای مختلف قرار گرفته است. به‌طور کلی، شرکت‌ها و دولت‌هایی که می‌توانند به‌سرعت روی امواج فناوری‌های جدید سوار شوند، پیش از همه دست به پیاده‌سازی بلاک‌چین زده‌اند.

در قلمرو حفاظت از حقوق مالکیت فکری،‏ «فرانسیس گری» (Francis Gurry) مدیرکل سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO)، در مصاحبه‌ای در سال ۲۰۱۷ میلادی در خصوص آینده فناوری‌ها، چالش‌ها و فرصت‌ها،‏ به‌صراحت از فناوری بلاک‌چین‏ به‌عنوان فرصتی برای حفاظت از حقوق مالکیت فکری نام برده و پیش‌بینی کرده است که عملکرد این فناوری، به شرط توجه‏ همه‌جانبه، ‏می‌تواند راه‌گشای بسیاری از مشکلات مربوط‌به حفاظت از حقوق مالکیت فکری شود.

اگر شما تجربه نویسندگی یا طراحی یا خلق نوشته، تصویر، موسیقی یا هر نوع محتوایی را داشته باشید، حتمن با دشواری‌های حفاظت از آثار هنری و ادبی دست‌و‌پنجه نرم کرده‌اید. به‌خصوص اگر‌ مطلب یا محتوای تولیدی شما، به‌صورت آنلاین هم منتشر شده باشد.‏ نکته‌ای که ذهن را به فکر و تامل وادار می‌کند آن است که به همان میزانی که‏ کپی اثر خلق‌شده شما‏ سهل و آسان است،‏ در مراحل شکایت و پیگیری‌های قانونی و قضایی، اثبات مالکیت‏ اثر دشوار و طاقت‌فرسا خواهد بود. این درحالی‌است که قوانین کپی‌رایت برای حفاظت از کارهای هنری و دیجیتال وضع شده‌اند، ولی چون در حال حاضر، هیچ سیستم تعریف‌شده‌ای برای ثبت و اثبات مالکیت وجود ندارد،‏ نمی‌توان با خیال راحت به قوانین کپی‌رایت اتکا کرد؛ به‌خصوص اگر در کشوری زندگی کنید که از زیرساخت‌ و پشتوانه‌ حقوقی لازم‏ برای دفاع در برابر‏ چنین تخلفاتی برخوردار نباشد؛ این‌جاست که باید گفت: تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل.

بلاک‌چین چالش مالی زمان ماست؛ این فناوری قرار است نحوه عملکرد دنیای مالی ما را تغییر دهد.

«بلایت مستر» (Blythe Masters)
مقام اجرایی سابق در موسسه مالی جی‌پی‌مورگان (J.P.Morgan)

با وجود موانع بزرگ و آگاهی‌های کمی که به نظر می‌رسد برای اجرای فناوری‏ بلاک‌چین در کاربردهای حقوقی، در مقیاس بزرگ، وجود دارد (به‌طور مثال ابهامات اجرایی برای وضع‏ قوانین مربوطه، امنیت و حفظ محرمانه ماندن اطلاعات)، پتانسیل استفاده از‏ بلاک‌چین در مبحث حفاظت از حقوق‏ مالکیت فکری، چه در مرحله ثبت و چه در مراحل پیگیری و دادگاه، عملی‌تر و دقیق‌تر به نظر می‌‏رسد. به علاوه، با توجه‌به ساختار این فناوری جدید،‏ تصور می‌شود که‏ فرآیندهای حفاظت از حقوق مالکیت فکری با استفاده از بلاک‌چین، کم‌هزینه‌تر نیز باشد.

مهم‌ترین کاربرد‌هایی که ‏می‌توان از بلاک‌چین در حوزه حقوق مالکیت فکری متصور بود و از آن بهره برد عبارتند از:

• اثبات خلق یک اثر هنری؛
• ثبت یا‏ شفاف‌سازی حقوق مالکیت فکری؛
• کنترل یا نشانه‌گذاری توزیع‏ دارایی‌های فکری ثبت‌نشده؛
• اثبات اصالت یک اثر یا‏ پیگیری‏ اولین استفاده از آن در بازار و شبکه‌های تبلیغات و بازاریابی؛
• مدیریت حقوق دیجیتال، مانند وب‌سایت‌های آنلاین موسیقی؛
• کنترل و ردیابی توزیع انواع مصادیق مالکیت‌ فکری که ثبت نشده‌اند (کپی‌رایت، طرح و علایم تجاری)؛
• بستن و اجرای قراردادهای مالکیت فکری،‏ مجوزهای بهره‌برداری (لایسنس) یا شبکه‌های توزیع انحصاری از طریق قراردادهای هوشمند؛
• پرداخت به مالک دارایی فکری در زمان صحیح و مطابق قرارداد.

علاوه‌بر موارد ذکرشده، بلاک‌چین ‏می‌تواند برای تایید‏ اعتبار و اصالت در فرآیندهای شناسایی یا بازیابی اجناس تقلبی و دزدی یا هنگامی‌که واردات موازی در کشور صورت گرفته است نیز مورد استفاده قرار گیرد.

کاربرد بلاک‌چین در حفاظت هوشمند و کارآمد از حقوق مالکیت فکری

ظرفیت‌های استفاده از فناوری بلاک‌چین در مدیریت حقوق مالکیت فکری، قلمرو گسترده‌ای دارد. ثبت حقوق مالکیت فکری در پایگاه‌های داده مورد استفاده در این فناوری که از ویژگی منحصربه‌فرد اشتراک توزیع‌یافته (distributed ledger) برخوردار است، باعث هوشمند‌شدن سیستم حفاظت از حقوق مالکیت فکری نسبت‌به پایگاه‌های داده‏ متداول می‌شود. این نوع سیستم هوشمند مالکیت فکری، در قالب یک راه‌حل متمرکز، دارای‏ ظرفیت خوبی برای‏ اجرا در دفاتر مالکیت فکری است.‏ به این دلیل که ‏می‌تواند در طول عمر‏ حفاظت از یک مالکیت فکری ثبت‌شده، تمامی وقایع موجود را به‌صورت تغییرناپذیری ثبت کند. این مالکیت فکری می‌تواند یک علامت تجاری یا پتنت باشد که مجوز بهره‌برداری از آن، به‌طور موقت به شخص یا شرکتی داده شده یا مالکیت آن، به‌صورت کامل به شخص و شرکت دیگری واگذار شده است.

توانایی ردیابی در طول چرخه عمر یک‏ نوع مالکیت فکری‏، می‌تواند مزایای زیادی داشته باشد. یکی از این مزایا، حسابرسی‌های حقوقی شفاف‌تر است. به‌علاوه، این سیستم ‏می‌تواند عملیات ارزیابی صلاحیت (Due Diligence) را که در ارزش‌گذاری و معاملات مالکیت فکری ضروری است، به‌خوبی هدایت کرده و به‌عنوان مثال، هنگامی‌که شرکت‌‏ها با هم ادغام می‌شوند، ساده‌سازی کند. نگرانی از محرمانه‌سازی اطلاعات مالک مالکیت فکری هم می‌‌تواند با طرح انتخابی‌ کردن این گزینه رفع شود.

بلاک‌چین اوایل دهه ۹۰ اختراع شد، به‌طور عمده برای ذخیره محتوایی که در طول زمان قابل تغییر نبود؛ و به‌صورت رمزنگاری اسناد دیجیتال را ذخیره می‌کرد تا از دستکاری آن‌ها به روش غیرمتمرکز جلوگیری کند.

«موهان دوان» (Mohan Dewan)
حقوق‌دان و وکیل ثبت اختراع

کاربرد بلاک‌چین در ثبت علایم تجاری و اختراعات

یکی از ویژگی‌های جالب و منحصربه‌فرد بانک‏‌های داده فناوری بلاک‌چین این است که در آن، داده‌ها به‌صورت غیرقابل تغییر و غیرمتمرکز‏ به اشتراک گذاشته شده‏‌اند، همین ویژگی است که هنگام استفاده از این فناوری، ما را قادر به مشاهده‏ جزییاتی از نحوه و چگونگی مالکیت‏ خواهد ساخت. به‌عنوان مثال، ‏می‌تواند نشان دهد چه کسی مالک واقعی چیزی است که یک فروشنده یا صاحب برند، آن را پیشنهاد می‌دهد یا این‌که یک محصول با یک برند خاص، به چه مقدار در بازار موجود است. این مورد، می‌تواند برای علایم تجاری که اصالت و همچنین حد و حدود استفاده، یکی از فاکتورهای مهم‏ و چالش‌انگیز برای به رسمیت شناختن و ارزیابی آن‌ها است، ‏کاربرد زیادی داشته باشد. همچنین در جریان اختلافات حقوقی، یا مراحلی که به شناسایی یک برند شناخته‌شده در بازار نیاز است، یا در مواردی که قرار است از یک علامت تجاری استفاده‌نشده دفاع شود،‏ استفاده از‏ فناوری بلاک‌چین بسیار موثر واقع خواهد شد.

به همین ترتیب، جمع‌آوری اطلاعات در بازار یا شبکه‌های تبلیغاتی که به‌صورت رسمی در سیستم بلاک‌چین ثبت شده‌اند، با دقت و سهولت بیشتری صورت می‌گیرد و باعث کمک به دفاتر مالکیت فکری می‌شود که برای ثبت علایم تجاری به اطلاعات کاملی نیاز دارند و در نتیجه، روند جست‌وجو و بررسی علایم تجاری، بسیار کوتاه‌تر خواهد شد.

در مورد پتنت نیز، زمانی‌که یک فناوری در پایگاه‌های به اشتراک گذاشته‌شده ثبت می‌شود، سندی بر وجود و انتشار آن فناوری‏ است و به‌عنوان دانش پیشین، علاوه بر این‌که از ورود دیگران با هدف کسب پتنت روی این فناوری جلوگیری می‌‌کند، فرآیند جست‌وجو برای تایید جدید بودن و داشتن گام ابتکاری فناوری اختراع‌شده را نیز برای دفاتر ثبت اختراع تسهیل و تسریع خواهد کرد.

کاربرد بلاک‌چین در حفاظت از آثار ادبی و هنری

استفاده از بلاک‌چین در حوزه‏ کپی‌رایت، یکی از جالب‌ترین و پرکاربردترین استفاده‌های این فناوری در حفاظت از حقوق مالکیت فکری و معنوی است. بلاک‌چین این امکان را فراهم می‌کند‏ تا یک پایگاه داده غیرمتمرکز و امن را برای ذخیره و نگهداری آثار هنری (به‌خصوص انواع دیجیتال آن) فراهم کرده و حتی دیتای هر یک از این آثار در بلاک‌های مربوطه ثبت شود.

در فناوری بلاک‌چین و پایگاه داده‌ای که بر اساس آن ساخته و طراحی شده است، ثبت و ضبط آثار هنری و تایید هویت آن‌ها، با سهولت، سرعت و دقت بیشتری صورت می‌گیرد. در نتیجه، حتی اگر حق مالکیت یک اثر از بین برود یا زمانش تمام شود، یک نسخه اصلی از آن اثر، در پایگاه داده مبتنی‌بر بلاک‌چین، به نام تولیدکننده و صاحب حقوق اصلی آن باقی خواهد ماند.

علاوه بر این، ظرفیت قابل توجه بلاک‌چین که می‌تواند باعث متنفع‌شدن بیشتر هنرمندان، خالقان و پدیدآورندگان آثار هنری شود، ردیابی انتشار و توزیع هر اثر است‏ که بر این اساس،‏ تولیدکننده ‏می‌تواند به ازای هر بار استفاده از اثرش، هزینه آن را دریافت کند. در این پایگاه داده، می‌توان اجازه استفاده‌های خاص را فراهم کرده و مهم‌تر از آن،‏ تمام این فعالیت‌ها قابل ثبت و محاسبه است. در حال حاضر، چند استارت‌آپ با استفاده از روش پرداختی به نام پرداخت به‌ازای استفاده (Pay Per Use)، این امکان را برای هنرمندان به وجود آورده‌اند که بدون واسطه و کمک ناشران موسیقی، به فروش آثار خود بپردازند؛ ضمن این‌که بر فرآیند بازاریابی، تجاری‌سازی و توزیع آن نیز نظارت دارند. یکی از این استارت‌آپ‌ها، شرکت «Ujo Music» است که در آن، سازنده موسیقی، مبلغی را برای دانلود، ریمیکس تجاری یا استفاده‌های دیگر، تعیین می‌کند و پرداخت‌ها از طریق کریپتوکارنسی (cryptocurrency) یا ارز دیجیتال، ممکن بوده و تمامی تراکنش‌ها نیز قابل ردیابی است. برخی‏ استارت‌آپ‌های دیگر که در این حوزه شروع به فعالیت کرده‌اند عبارتند از بلوکور (Blokur)، مدیاچین (Mediachain) و مای‌سلیا (Mycelia).

قابلیت ثبت اختراع و تصمیم برای ثبت اختراع یک نوآوری، در رشد هر فناوری یا زمینه جدید نقش اساسی دارد. اکوسیستم بلاک‌چین، بی‌شک شروع به رویارویی با این نقش کرده است.

«مارک کافمن» (Marc Kaufman)
هم‌بنیان‌گذار شورای بلاک‌چین و مالکیت فکری (Blockchain IP Council)

کاربرد بلاک‌چین در قراردادهای هوشمند واگذاری مجوز بهره‌برداری و مدیریت حق مالکیت

قراردادهای هوشمند (Smart contract)، در واقع کدهای کامپیوتری هستند که در پلتفرم بلاک‌چین ذخیره می‌شوند. این قراردادها، شامل تمام اطلاعات مربوط به شرایط قرارداد بوده و در سیستم هوشمند، اجرای تمام بندهای قرارداد، به‌صورت خودکار انجام می‌گیرد. از آن‌جا‌که بلاک‌چین به‌عنوان پایگاه‌های به اشتراک گذاشته‌شده داده، یا به‌عبارتی تفاهم‌نامه‌های توزیع‌یافته (distributed ledger)، فعالیت می‌کند، همانند‏ یک شاهد،‏ امکان حفاظت از‏ حقوق مالکیت فکری را چه در مرحله ثبت و چه در مراحل خریدوفروش و دادگاه فراهم می‌‌کند. قرارداد هوشمند، می‌تواند برای ایجاد و اجرای قراردادهای‏ مالکیت فکری، مانند قراردادهای واگذاری مجوز بهره‌برداری، مورد استفاده قرار گیرد و باعث شود که طبق قرارداد، انتقال پول به مالک دارایی فکری، در زمان مناسب و تعیین‌شده، صورت گیرد. اطلاعات هوشمند در مورد حقوق مالکیت فکری، می‌تواند به‌عنوان مثال در محتوای حفاظت‌شده یک آهنگ یا تصویر، به شکل دیجیتال‏ رمزگذاری شود.‏ نمونه این قراردادها، در برخی شرکت‌های استارت‌آپی که در بخش کاربرد بلاک‌چین در حفظ آثار هنری نام برده شدند، در حال‏ استفاده است. علاوه بر آن، برای مثال شرکت «کداک» (Kodak) در آخرین فعالیت‌های خود، از مدیریت تصاویر با استفاده از فناوری بلاک‌چین‏ و ارزهای دیجیتال‏ و قراردادهای هوشمند،‏ استفاده کرده است.

جلوگیری از سرقت‌های علمی و اختراعات

فناوری بلاک‌چین، این توانایی را دارد که نشان دهد چه کسی مالک چه چیزی‏ است و چه کسی مجاز و دارای صلاحیت در واگذاری مجوز بهره‌برداری است. این قابلیت، باعث می‌شود مشتری یا مصرف‌کننده، یک محصول اصیل و مشخص را از یک محصول تقلبی تشخیص دهد. از آن‌جایی‌که در فناوری بلاک‌چین، جزییاتی‏ نظیر نام مواد و فناوری استفاده‌شده،‏ مراحل و فرآیند تولید از مواد خام می‌تواند در بلاک‌ها به‌عنوان اطلاعات آن بلاک گنجانده شود، مصرف‌کننده قادر است با یک جست‌وجو، خود به تایید اعتبار محصول مورد نظر اقدام کند.
اضافه کردن تگ‌های قابل اسکن بلاک‌چین به محصولات و مهروموم ضدضربه (چه به‌صورت آشکار یا پنهان)، یکی از موارد استفاده از این‏ فناوری منحصربه‌فرد است و می‌تواند نقش مهمی در جلوگیری از تقلب و کپی غیرمجاز محصولات داشته باشد. اگر صاحب برند، اطلاعاتی راجع‌به ویژگی‌هایی که محصول اصیل او حاوی آن است، با گمرک به اشتراک گذارد، ‏در این صورت، نداشتن چنین ویژگی در محصولات مشابه، راهی آسان برای مقامات مرزی است که تقلبی بودن محصول را بررسی و تایید کنند. این روش، همچنین قابل آموزش به مشتریان بوده تا بتوانند محصول تقلبی و اصیل را از هم تفکیک کنند.

پیش‌بینی می‌شود که فناوری بلاک‌چین تاثیر عمده‌ای بر اکوسیستم مالکیت فکری داشته باشد.

جولیا هاجندابل (Julia Hugendubel)
وکیل مالکیت فکری

جلوگیری از واردات موازی و رقابت ناسالم
(Antitrust laws)

توانایی فناوری بلاک‌چین در ردیابی محصولات غیرقابل تقلید،‏ باعث می‌شود صاحب برند، تعهدات قراردادی خود را‏ با توجه‌به نقاط نشت در سیستم توزیع و تامین، اجرا کند و از واردات موازی یا ایجاد بازار سیاه، ممانعت به عمل آورد. ردیابی توزیع محصولات، می‌تواند در صنایعی نظیر داروسازی،‏ برای رعایت الزامات قانونی و اعتباربخشی به ضمانت‌نامه‌ها استفاده شود.

جمع‌بندی

حقوق مالکیت فکری به‌عنوان یکی از ارکان مهم تشکیل سازمان تجارت جهانی از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است؛ به‌ویژه امروزه که علم و تکنولوژی با سرعت افسارگسیخته به پیش می‌رود، اگر بخواهیم یک عامل مهم برای تشویق و ایجاد بستر مناسب برای پدیدآورندگان و صاحبان فکر و ایده نام ببریم، باید به قواعد مقررات حقوق مالکیت فکری اشاره کنیم. با توجه‌به این‌که ابعاد و مزایای فناوری بلاک‌چین می‌تواند ابزار مناسبی برای گسترش و نظارت دقیق بر قوانین حقوق مالکیت فکری شود، باید به دور از هرگونه پیش‌داوری در خصوص خطرات احتمالی یا ابعاد ناشناخته بلاک‌چین، این فناوری را برای اجرا و نظارت حقوق مالکیت فکری به کار گرفت‌.
باید توجه داشت هراس‌های بی‌مورد از سر ناآگاهی از تکنولوژی و فناوری‌های جدید می‌تواند ما از بهره‌مندی از مزایا و فرصت‌های ویژه‌ای که پیش روی ماست، محروم سازد.
برای پیشرفت و تعالی نظام‌های حقوقی کارآمد در جوامع امروزی باید به فکر کشف قلمرو‌های جدید و ناشناخته بود.
علم حقوق هیچ‌گاه پایان ندارد…

منابع:

• وب‌سایت کانون پتنت ایران
• وب‌سایت مرکز مالکیت معنوی ایران
• وب‌سایت سازمان جهانی حقوق مالکیت فکری (wipo)
• وب‌سایت سازمانی جهانی تجارت (wto)
• کتاب مقدمه‌ای بر حقوق مالکیت فکری؛ سیدحسن میرحسینی
• مقاله کاربرد بلاک‌چین در حفاظت از حقوق مالکیت فکری و ابعاد کاربردی آن؛ نویسندگان
• محسن صادقی -سارا مولاپناه-مائده صفری
• https://www.wipo.int/wipo_magazine/en/2017/05/article_0001.html