«درک سازوکارهای پول» تازه‌ترین کتاب از اقتصاددان آمریکایی، رابرت پی. مورفی (Robert P. Murphy) است که تلاش دارد تا ادبیات اقتصاد پولی در دنیای مدرن را به‌گونه‌ای که برای همه خوانندگان قابل فهم باشد ارایه کند. این کتاب که با عنوان انگلیسی Understanding Money Mechanics در سال ۲۰۲۱ میلادی از سوی موسسه میزس منتشر شد، اواخر سال ۱۴۰۲ توسط نشر چالش و با ترجمه «احسان موسوی» در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفت.
عناوین این مقاله:
رابرت مورفی، اقتصاددان بنام مکتب اتریش، پژوهشگر ارشد موسسه میزس (آلاباما، ایالات متحده) و موسسه فریزر (ونکوور، کانادا) است. او متولد ماه می ۱۹۷۶ میلادی است و دکترای اقتصاد خود را از دانشگاه نیویورک در سال ۲۰۰۳ دریافت کرد. وی که همواره در رسانه‌ها و سخنرانی‌های مختلف حضور داشته و سعی کرده تا کنش‌گری موثری در فضای علم اقتصاد داشته باشد، در سپتامبر ۲۰۲۱ توسط وب‌سایت Academic Influence به‌عنوان فردی تاثیرگذار در علم اقتصاد معرفی شد.
در کنار مقالات علمی متعددی که رابرت مورفی در ژورنال‌های مختلفی ازجمله Libertarian Papers، Independent Review، Quarterly Journal of Austrian Economics و Journal of Private Enterprise منتشر کرده، در رسانه‌های معروفی نیز دست به قلم برده است. برای مثال، او تابه‌حال برای فوربس، واشنگتن‌تایمز و امریکن کانسروتیو نوشته است.
درباره کتاب
نابسامانی‌های اقتصادی در ایران، به‌خصوص مواردی از جنس تورم، همواره پرسش‌هایی را برای عموم مردم ایجاد می‌کند، از جمله چیستی و چرایی این پدیده. جست‌وجو برای پاسخ به این پرسش‌ها، افراد را به‌سوی پرسش‌های دیگری مانند چیستی پول و نحوه عملکرد آن در دنیای امروز سوق می‌دهد. تغییرات فضای اقتصادی در جهان، به‌ویژه پس از بحران کرونا و افزایش تورم در سراسر جهان (برای مثال، رسیدن به تورم حدود ۹ درصدی در ایالات متحده در ژوئن ۲۰۲۲) نیز چنین تقاضایی را حتی در جهان افزایش داد.
کتاب اخیر رابرت مورفی به نام «درک سازوکارهای پول»، نقطه آغاز بسیار خوبی برای یادگیری درباره پول و دنیای پیرامون آن است؛ این کتاب از توضیح منشا پول و چگونگی ظهور سیستم بانکی شروع می‌کند، سراغ سازوکارهای مدرن پول و نحوه اعمال سیاست پولی، به‌طور خاص در فدرال رزرو آمریکا، می‌رود و بر سیاست‌های پولی پس از ۲۰۰۸ و بحران کرونا متمرکز می‌شود. سپس شرحی به زبان ساده از یک نوآوری جدید در حوزه پولی، یعنی بیت‌کوین (Bitcoin)، ارایه می‌دهد و در نهایت به توضیح و نقد نظریه پولی مدرن (MMT) می‌پردازد. این کتاب، راهنمایی ساده درباره سیاست و نظریه پولی است که موضوعات پیچیده این زمینه را آسان می‌کند.
گرچه کتاب مورفی موضوعات متنوعی را پوشش داده، اما می‌توان گفت پرسشی که نویسنده در کل کتاب می‌خواهد به آن پاسخ بدهد، این است: این پدیده پیچیده به نام «پول»، چیست و چگونه کار می‌کند؟
مورفی بیان می‌کند که منشا پول، دولت‌ها و بانک‌های مرکزی نیستند؛ بلکه مدت‌ها قبل از عرضه پول‌های امروزی، مانند دلار، مردم از مبادله کالا به کالا استفاده می‌کردند. برای مثال یک کفاش ممکن بود در ازای دریافت نان از نانوایی، به او کفش بدهد. البته این سیستم مشکلات غیرقابل‌حلی داشت که موجب تغییراتی در آن شد و رفته‌رفته کالاهایی به‌عنوان پول (یعنی واسطه مبادله پذیرفته‌شده توسط عموم) در بازار جای خود را باز کردند. کم‌کم وارد دنیای استاندارد طلا شدیم و طلا نقش پولی جهانی را ایفا کرد. اما داستان پول به این‌جا ختم نمی‌شود و ما پس از کشمکش‌های فراوان به دنیای پول‌های فیات وارد می‌شویم.
به‌عنوان یک دانشجو یا پژوهشگر اقتصاد، یک فعال بازارهای مالی یا حتی شخصی علاقه‌مند به مباحث اقتصاد پولی، برای درک این دنیا باید با ادبیات متعارف آن آشنا بود. به‌احتمال کلماتی مانند «پایه پولی» را شنیده‌اید و استدلال‌هایی را که پایه پولی را به تورم مرتبط می‌دانند، خوانده‌اید؛ شاید شنیده باشید که سیستم بانکداری ما «بانکداری ذخیره کسری» است یا بانک‌های تجاری پول خلق می‌کنند؛ اگر در بازارهای مالی باشید، حتمن با «ریپو» و «نرخ بهره» و اصطلاحاتی از این دست سروکار داشته‌اید؛ اگر سراغ مقررات بانکداری بروید هم دست‌کم نام «کمیته بازل» به گوشتان خورده است.
همه این‌ها و موارد مرتبط دیگر، موضوعاتی هستند که مبانی اقتصاد پولی را شکل می‌دهند. درک نقاط قوت و ضعف استدلال‌ها درباره چیستی تورم، چگونگی تغییرات نرخ‌های بهره و اثرگذاری آن‌ها بر بازارهای مالی و قیمت انواع دارایی‌ها، نیازمند آن است تا با این مبانی به‌خوبی آشنا باشید. از این‌جهت، مورفی بعد از بحث‌های تاریخی سراغ ارایه شرحی متعارف از ادبیات اقتصاد پولی می‌رود.
پس از آن، می‌شود به سراغ مباحثی تخصصی‌تر در اقتصاد پولی رفت. تورم چگونه به‌وجود می‌آید؟ چگونه بسیاری از کشورها توانسته‌اند آن را کنترل کنند، درحالی‌که برخی کشورها از جمله زیمبابوه و ونزوئلا گرفتار ابرتورم شده‌اند؟ انواع سیاست‌های پولی و کنترل میزان عرضه پول توسط بانک‌های مرکزی چه تاثیری بر این مساله دارند؟ چه ابزارهایی در سیاست پولی در دسترس هستند و تا چه حدی امکان کنترل متغیرهای پولی وجود دارد؟
این‌ها از جمله پرسش‌هایی هستند که مورفی در «درک سازوکارهای پول» به سراغشان می‌رود. دنیای سیاست پولی پس از بحران ۲۰۰۸ دچار تحولاتی اساسی شد. از مهم‌ترین تغییرات در این فضا بعد از بحران ۲۰۰۸، افزایش توجه به اندازه (و ترکیب) خریدهای دارایی توسط فدرال رزرو بود که به اجرای سیاستی به نام «تسهیل کمی» (QE) منجر شد. سیاستی پر حرف و حدیث که چه در حین اجرا و چه پس از آن بحث‌های زیادی را برانگیخت.
آمارهای فدرال رزرو، نشان می‌دهد که اجرای چنین سیاستی باعث یک افزایش بی‌سابقه در دارایی‌های این نهاد شد:
مهم‌ترین بحث‌ها در این‌باره، نگرانی از وقوع تورم قیمتی در پی اجرای این سیاست بود؛ مساله‌ای که برخلاف انتظارها رخ نداد.
مورفی به شرح مفصلی از سیاست‌های اجراشده توسط فدرال رزرو پس از بحران ۲۰۰۸ و کرونا می‌پردازد و البته دیدگاه‌های مختلفی را که علت عدم وقوع تورم قیمتی را توضیح می‌دهد، بیان کرده و بررسی می‌کند. برای مثال، برخی معتقدند سیاست پرداخت بهره توسط فدرال رزرو بر ذخایر بانک‌ها مانع از وقوع چنین اتفاقی شد. آن‌ها بیان می‌کنند که این سیاست موجب شد تا ذخایر اضافی بانک‌ها به‌میزان چشم‌گیری افزایش یابد، به‌طوری که در اواسط ۲۰۱۴، ذخایر اضافی کل موسسات سپرده‌پذیر به ۲.۷ تریلیون دلار رسیده بود.
«درک سازوکارهای پول» با بیان استدلال‌ها و ارایه داده‌های پولی، هرکدام از پاسخ‌ها به این پرسش را بررسی کرده و نقاط قوت، ضعف و ابهامات آن‌ها را موشکافانه ارزیابی می‌کند. این بررسی می‌تواند بینش‌هایی عمیق درباره چیستی تورم و چرایی وقوع آن را به ما بدهد و ما را مجهز به دانشی کند که استدلال‌های معتبر را از نامعتبر در این زمینه تشخیص دهیم.
نظریه اتریشی چرخه تجاری
یکی از مشارکت‌های بسیار باارزش مکتب اتریشی اقتصاد، بحث‌های آن‌ها در زمینه علت وقوع چرخه‌های تجاری است. پرسش اساسی این است که چرا اقتصادها دورانی پررونق را تجربه کرده و سپس وارد دوران رکود می‌شوند؟ نظریه چرخه‌های تجاری اتریشی (ABCT) از کارهای «لودویگ فون میزس» (Ludwig Von Mises) و «فردریش فون هایک» (Friedrich von Hayek) (برنده نوبل اقتصاد در ۱۹۷۴) سرچشمه گرفته است. پس از آن‌ها نیز سایر اقتصاددانان مکتب اتریش به شرح و بسط این نظریه پرداخته‌اند.
نرخ بهره نقشی کلیدی در نظریه چرخه‌های تجاری اتریشی ایفا می‌کند. این نظریه بیان می‌کند که کاهش مصنوعی نرخ‌های بهره، رونقی مصنوعی ایجاد می‌کند و نتیجه آن وقوع اجتناب‌ناپذیر رکود است.
شرح مورفی از این پدیده، با توضیحی ضروری درباره ساختار اقتصاد شروع می‌شود و اهمیت نرخ بهره در این موضوع را شفاف می‌کند. در ادامه نیز، به‌طور مفصل به چگونگی این رخداد می‌پردازد. همچنین یک کژفهمی مهم در این زمینه را اصلاح می‌کند و نشان می‌دهد برای برقراری این نظریه در دنیای واقعی، حتمن نباید بانکداری ما مبتنی‌بر سیستم بانکداری مرکزی باشد.
در ادامه نیز، با ارایه داده‌ها و آمارهای پولی درباره بحران ۲۰۰۸، انطباق این نظریه با دنیای واقعی را نشان می‌دهد:
برای مثال، در این نمودار نیز می‌بینیم که نرخ‌های بهره (نرخ‌های وام رهنی متعارف ۳۰ ساله؛ خط سبز رنگ) با شتاب گرفتن حباب مسکن (شاخص قیمت مسکن HPI؛ خط قرمز رنگ)، به‌طور قابل توجهی سقوط کرده‌اند.
بیت‌کوین و نظریه پولی
این کتاب از جدیدترین نوآوری دنیای پول و بازارهای مالی نیز غافل نیست. فصل شانزدهم «درک سازوکارهای پول» به پدیده نوظهور بیت‌کوین اختصاص یافته است. تلاش نویسنده در این فصل نه ارایه یک شرح فنی و پیچیده از این پدیده، بلکه توضیح آن به زبانی ساده است تا خوانندگانی که حتی دانشی فنی در این زمینه ندارند هم به‌راحتی با بیت‌کوین و سازوکار آن آشنا شوند.
برای این امر، نویسنده سراغ مثال‌ها و داستان‌هایی از دنیای واقعی می‌رود. روایت‌هایی درباره انجام‌شدن معاملاتی در دنیای واقعی را بیان می‌کند و نشان می‌دهد که بیت‌کوین چگونه در این دنیا می‌تواند نقشی ایفا کرده و چگونه می‌تواند مسایل امنیتی و حفاظت از مالکیت افراد را تضمین کند.
اما این پایان ماجرا نیست. بلکه بر پایه تعریفی خاص که از پول بیان می‌کند، این‌که «پول یک واسطه مبادله است که به‌طور عمومی در یک جامعه پذیرفته شده»، سراغ پاسخ به پرسشی اساسی می‌رود: آیا بیت‌کوین واقعن می‌تواند نقش پول را ایفا کند؟ این بار نیز مورفی سراغ دیدگاه‌ها و مشارکت‌های لودویگ میزس می‌رود. او از کتاب معروف میزس به نام «نظریه پول و اعتبار» استفاده و تلاش می‌کند تا در یک چهارچوب نظری منسجم بیت‌کوین را توضیح دهد.
نویسنده استدلال را از پایه شروع می‌کند: نظریه ارزش! پول چگونه در بازار ارزشی پیدا می‌کند؟ به‌کارگیری دیدگاه «کارل منگر» ( Karl Menger) (اقتصاددان اتریشی) از نظریه ارزش (نظریه سوبژکتیو ارزش) به چه بن‌بستی رسیده بود و میزس چگونه آن را حل کرد؟ او برای بسط مباحث خود نیاز پیدا می‌کند تا شرحی از «نظریه رگرسیون» میزس نیز ارایه دهد. در نهایت، با این چهارچوب فکری سراغ بیت‌کوین می‌رود.
همچنین در مواجهه با بیت‌کوین، گروهی از اقتصاددانانی که جزیی از مکتب اتریش هستند، اختلافاتی اساسی با این پدیده دارند. مورفی استدلال‌های این افراد را نیز شرح می‌دهد تا اختلافاتی که بر سر این پرسش و این پدیده وجود دارد را برای خوانندگان شفاف کند.
نویسنده در این فصل به‌طور مشخص بحث جالب دیگری را نیز مطرح می‌کند؛ سعی دارد تا معنای درست «ارز فیات» را جا بیندازد. او بیان می‌کند، طبق تعریف مشخصی که ارزهای فیات دارند، با آن‌که شبکه بیت‌کوین مبتنی‌بر فعالیت‌های داوطلبانه و بدون اجبارهای دولتی کار می‌کند، اما آن را باید در این دسته از ارزها قرار داد. بااین‌حال او تاکید دارد که منظور او از «فیات»، برخلاف یک تصور به‌نسبت رایج، یک معنای کاملن منفی که صرفن برچسبی برای پول‌های بی‌کیفیت باشد، نیست. بلکه موضوع عدم وجود یک کالا یا یک دارایی به‌عنوان «پشتوانه» است، بدون آن‌که قضاوتی درباره خوب یا بد بودن مطلق آن داشته باشیم.
نظریه پولی مدرن (MMT)
مورفی درنهایت سراغ نظریه‌ای پرمناقشه می‌رود. جنبشی که در سال‌های اخیر به سرعت رشد کرده و حتی از حمایت برخی از اعضای کنگره مانند «الکساندریا اوکاسیو کورتز» (Alexandria Ocasio-Cortez) برخوردار است. گرچه بسیاری از منتقدان تصور می‌کنند که «نظریه پولی مدرن» (Modern monetary theory)، نظریه‌ای شکست‌خورده است و هرگز نمی‌تواند در فضای سیاست‌گذاری جایی برای خود باز کند، اما مورفی چندان از این موضوع مطمین نیست.
مورفی همچنین بیان می‌کند که به‌راحتی با یک برچسب «تورم‌گرایی» نمی‌توان تصور کرد که به ادعاهای این دیدگاه پاسخ داده‌ایم و حالا می‌توان با خیالی آسوده کاهش محبوبیت آن را مشاهده کرد. «استفانی کلتون» (Stephanie Kelton) ساده‌لوحانه تورم را نادیده نمی‌گیرد. کلتون بارها در کتاب خود (افسانه کسری بودجه) تاکید می‌کند که چاپ پول منبع ثروت واقعی نامحدود نبوده و MMT ناهار مجانی نیست.
به‌این‌دلیل است که منتقدان این نظریه باید هوشیارانه عمل کنند. باید به دقت این نظریه را بررسی کرده و به‌طور مبسوطی نقدی بر آن بنویسند. ازین‌رو، فصل هفدهم کتاب مورفی به معرفی کتاب «افسانه کسری بودجه» و نظریه پولی مدرن پرداخته و به بخش‌های مختلف این نظریه نقد وارد می‌کند. او در این فصل از کتاب، این استدلال طرفداران نظریه پولی مدرن که «کسری بودجه دولت منبع ثروت مالی برای بخش خصوصی است» را به چالش می‌کشد، فهم این نظریه از پول را نقد کرده و اشکالات آن درباره مالیات را بیان می‌کند.
مسیری که کتاب مورفی ما را به آن هدایت می‌کند، موجب می‌شود تا به درک خوبی از ادبیات اقتصاد پولی و بحث‌های داغ آن برسیم. البته این کتاب، تازه شروع سفرمان است. کتابی که به زبانی ساده و راحت، بدون پیچیدگی‌هایی که در اغلب کتب تخصصی این حوزه می‌بینیم، مسایل را به ما می‌آموزد. همچنین سرنخ‌ها و توضیحاتی بیشتر در پیوست‌هایی که به کتاب افزوده شده را می‌توان یافت که برای ادامه‌دهندگان و علاقه‌مندان این مسیر بسیار مفید است.
