عناوین این مقاله:
مقدمه
سازمان همکاری شانگهای «Shanghai Cooperation Organization – SCO» به‌عنوان یکی از مهم‌ترین سازمان‌های منطقه‌ای در جهان، در سال‌های اخیر نقش مهمی در شکل‌دهی به نظم جدید جهانی ایفا کرده است. این سازمان که با هدف تقویت همکاری‌های امنیتی، اقتصادی و فرهنگی تأسیس شده، به‌تدریج به یک وزنه ژئوپلیتیکی در برابر نفوذ غرب تبدیل شده است. اجلاس اخیر این سازمان که در روزهای ۹ و ۱۰ شهریور ۱۴۰۴ (۳۰ و ۳۱ اوت ۲۰۲۵) در شهر تیانجین چین برگزار شد، بار دیگر توجه جهانیان را به خود جلب کرد. در این گزارش جامع، به بررسی تاریخچه، اعضا، اقتصاد، تجارت، مزایا و چالش‌های این سازمان، نقش ایران در آن، جزئیات اجلاس اخیر، قراردادهای امضا شده، رژه نظامی چین و جمع‌بندی این رویداد می‌پردازیم.
سازمان همکاری شانگهای: تاریخچه، اعضا و اقتصاد
تاریخچه سازمان همکاری شانگهای
سازمان همکاری شانگهای در سال ۲۰۰۱ با هدف ارتقای همکاری‌های چندجانبه در حوزه‌های امنیتی، اقتصادی و فرهنگی تأسیس شد. ریشه این سازمان به گروه “شانگهای پنج” (Shanghai Five) بازمی‌گردد که در سال ۱۹۹۶ توسط چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان برای حل‌وفصل اختلافات مرزی و تقویت همکاری‌های امنیتی تشکیل شد. با پیوستن ازبکستان در سال ۲۰۰۱، این گروه به سازمان همکاری شانگهای تبدیل شد. در سال‌های بعد، هند و پاکستان در سال ۲۰۱۷، ایران در سال ۲۰۲۳ و بلاروس در سال ۲۰۲۴ به‌عنوان اعضای دائم به این سازمان پیوستند.
کشورهای عضو و ناظر
در حال حاضر، سازمان همکاری شانگهای شامل ۱۰ عضو دائم است: چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ازبکستان، هند، پاکستان، ایران و بلاروس. علاوه بر این، چندین کشور از جمله مغولستان، افغانستان و ترکیه به‌عنوان اعضای ناظر یا شرکای گفت‌وگو در این سازمان حضور دارند. این سازمان با پوشش حدود ۲۴ درصد از مساحت جهان (۶۵ درصد از اوراسیا) و ۴۲ درصد از جمعیت جهان (بیش از ۳.۳ میلیارد نفر)، بزرگ‌ترین سازمان منطقه‌ای جهان از نظر جغرافیایی و جمعیتی است.
اقتصاد سازمان همکاری شانگهای
اقتصاد کشورهای عضو این سازمان در مجموع حدود ۲۳ درصد از تولید ناخالص داخلی (GDP) اسمی جهان و ۳۶ درصد از GDP بر اساس برابری قدرت خرید (PPP) را تشکیل می‌دهد. چین و هند به‌عنوان دو اقتصاد بزرگ جهانی، همراه با روسیه و ایران که از نظر منابع انرژی (نفت و گاز) جایگاه ویژه‌ای دارند، نقش کلیدی در اقتصاد این سازمان ایفا می‌کنند. کشورهای آسیای مرکزی مانند قزاقستان و ازبکستان نیز با منابع طبیعی غنی، به پویایی اقتصادی این سازمان کمک می‌کنند.
نحوه عضویت ایران
ایران در سال ۲۰۰۵ به‌عنوان عضو ناظر به سازمان همکاری شانگهای پیوست و از سال ۲۰۰۶ درخواست عضویت دائم کرد. تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل تا سال ۲۰۱۵ مانع اصلی عضویت ایران بود. پس از امضای توافق هسته‌ای (برجام) و رفع برخی تحریم‌ها، موانع حقوقی برای عضویت ایران کاهش یافت. با این حال، مخالفت‌هایی از سوی تاجیکستان وجود داشت که در نهایت با مذاکرات دیپلماتیک در سال ۲۰۲۱ برطرف شد. در اجلاس سران در ۱۷ سپتامبر ۲۰۲۱ در دوشنبه، تاجیکستان، عضویت دائم ایران تأیید شد و در ۴ ژوئیه ۲۰۲۳، ایران رسماً به‌عنوان عضو دائم به این سازمان پیوست. این موفقیت دیپلماتیک، نتیجه تلاش‌های مستمر ایران برای تقویت روابط با شرق و کاهش وابستگی به غرب بود.
تجارت و اقتصاد کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای
وضعیت تجارت بین اعضا
تجارت بین کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای در سال‌های اخیر رشد قابل‌توجهی داشته است، هرچند همچنان تحت تأثیر اختلافات سیاسی و مرزی بین برخی اعضا قرار دارد. چین و روسیه به‌عنوان دو قدرت اقتصادی این سازمان، نقش محوری در تجارت دارند. چین با پروژه‌هایی مانند “ابتکار کمربند و جاده” (Belt and Road Initiative) سرمایه‌گذاری‌های کلانی در زیرساخت‌های کشورهای آسیای مرکزی انجام داده است. به‌عنوان مثال، قزاقستان و ازبکستان از طریق خطوط راه‌آهن و کریدورهای حمل‌ونقل به شبکه تجاری چین متصل شده‌اند.
تجارت ایران با کشورهای عضو نیز در حال گسترش است. چین با حدود ۱۹ میلیارد دلار تجارت غیرنفتی سالانه، بزرگ‌ترین شریک تجاری ایران در این سازمان است. روسیه نیز به دلیل منافع سیاسی مشترک، مقصد مهمی برای صادرات کالاهای ایرانی محسوب می‌شود. قزاقستان با تولید ناخالص داخلی بالا در آسیای مرکزی، فرصت‌های جدیدی برای تجارت ایران فراهم کرده است.
شورای تجاری و پروژه‌های مشترک
شورای تجاری سازمان همکاری شانگهای که در سال ۲۰۰۶ تأسیس شد، با هدف تقویت همکاری‌های اقتصادی در حوزه‌های انرژی، حمل‌ونقل، مخابرات، بانکداری، کشاورزی و فناوری فعالیت می‌کند. این شورا تاکنون از ۵۹ پروژه با سرمایه‌گذاری ۱۰۷ میلیارد دلار حمایت کرده است. چین در سال‌های ۲۰۱۸ و ۲۰۲۱ وعده وام‌هایی به ارزش ۴۶ و ۱۰ میلیارد دلار برای پروژه‌های مشترک داده است. با این حال، ایده تشکیل بانک توسعه سازمان به دلیل اختلافات بین چین و روسیه هنوز به نتیجه نرسیده است.
چالش‌های تجارت
با وجود پیشرفت‌ها، تجارت بین اعضا با چالش‌هایی مواجه است. اختلافات مرزی (مانند تنش‌های هند و پاکستان)، تفاوت در قدرت اقتصادی اعضا و نبود مکانیزم‌های مالی قوی، از جمله موانع هستند. همچنین، تحریم‌های بین‌المللی علیه برخی اعضا مانند ایران، تجارت را محدود کرده است. پیشنهادهایی مانند ایجاد منطقه تجارت آزاد یا صندوق توسعه با مقاومت‌هایی مواجه شده است.
مزایای عضویت در سازمان همکاری شانگهای
عضویت در سازمان همکاری شانگهای مزایای متعددی برای اعضا به همراه دارد:
- تقویت همکاری‌های امنیتی: سازمان همکاری شانگهای بر مبارزه با تروریسم، جدایی‌طلبی و افراط‌گرایی تمرکز دارد. این امر به‌ویژه برای کشورهایی مانند ایران و آسیای مرکزی که با تهدیدات امنیتی مواجه‌اند، مفید است.
- توسعه تجارت و اقتصاد: عضویت در این سازمان امکان دسترسی به بازارهای بزرگ مانند چین و هند را فراهم می‌کند. کاهش تعرفه‌های گمرکی و تقویت زیرساخت‌های حمل‌ونقل، تجارت را تسهیل می‌کند.
- مقابله با یک‌جانبه‌گرایی غرب: این سازمان به‌عنوان وزنه‌ای در برابر نفوذ آمریکا و ناتو عمل می‌کند و به اعضا امکان می‌دهد در برابر تحریم‌ها و فشارهای غربی مقاومت کنند.
- همکاری‌های فرهنگی و علمی: برگزاری فستیوال‌ها و نمایشگاه‌های مشترک، مانند نمایشگاه آستانه در سال ۲۰۰۵، و تبادلات دانشگاهی، پیوندهای فرهنگی را تقویت می‌کند.
- تقویت دیپلماسی چندجانبه: این سازمان بستری برای مذاکرات سیاسی و اقتصادی فراهم می‌کند که به اعضا کمک می‌کند در صحنه جهانی تأثیرگذارتر باشند.
تهدیدهای سازمان همکاری شانگهای برای کشورهای غربی
سازمان همکاری شانگهای به دلیل ماهیت ضدغربی و تمرکز بر چندجانبه‌گرایی، برای کشورهای غربی چالش‌هایی ایجاد کرده است:
- چالش نظم جهانی غربی: این سازمان با ترویج نظم چندقطبی، سلطه آمریکا و اروپا را به چالش می‌کشد. سخنرانی‌های رهبران چین و روسیه در اجلاس‌های اخیر، بر لزوم پایان دادن به “نظم یورو-آتلانتیک” تأکید داشته است.
- کاهش نفوذ ناتو و آمریکا: سازمان همکاری شانگهای با تقویت همکاری‌های نظامی و امنیتی، نفوذ ناتو در آسیای مرکزی را محدود می‌کند. رد درخواست عضویت آمریکا در سال ۲۰۰۵ نمونه‌ای از این رویکرد است.
- تقویت محور چین-روسیه-ایران: حضور ایران به‌عنوان عضو دائم، همراه با چین و روسیه، یک بلوک قدرتمند ضدغربی تشکیل داده است که می‌تواند در مسائل جهانی مانند انرژی و امنیت تأثیرگذار باشد.
- رقابت اقتصادی: پروژه‌های اقتصادی مانند کمربند و جاده و پیشنهادات بانک توسعه، می‌توانند وابستگی کشورهای منطقه به نهادهای مالی غربی مانند صندوق بین‌المللی پول را کاهش دهند.
- نمایش قدرت نظامی: رژه‌های نظامی، مانند رژه اخیر چین، پیامی از قدرت نظامی این سازمان به غرب ارسال می‌کند.
ایران و سازمان همکاری شانگهای: کمک به اقتصاد ایران
عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای فرصت‌های بی‌سابقه‌ای برای اقتصاد این کشور فراهم کرده است:
- گسترش تجارت با آسیای مرکزی: عضویت ایران امکان دسترسی به بازارهای آسیای مرکزی را تسهیل کرده و می‌تواند تعرفه‌های گمرکی را کاهش دهد.
- کاهش اثرات تحریم‌ها: همکاری با چین و روسیه، به‌ویژه در زمینه تسویه مالی با ارزهای ملی و کاهش وابستگی به دلار، به ایران کمک می‌کند تا اثرات تحریم‌های غربی را کاهش دهد.
- تقویت قراردادهای بلندمدت: عضویت در این سازمان بستر مناسبی برای اجرای قرارداد ۲۵ ساله با چین و قراردادهای مشابه با روسیه فراهم کرده است.
- دسترسی به فناوری و سرمایه‌گذاری: ایران می‌تواند از فناوری‌های چینی در حوزه‌های نظامی و صنعتی بهره‌مند شود و سرمایه‌گذاری‌های خارجی را جذب کند.
- تقویت جایگاه ژئوپلیتیکی: عضویت ایران در این سازمان، انزوای دیپلماتیک ناشی از تحریم‌ها را کاهش داده و به تهران امکان می‌دهد در مذاکرات جهانی، از حمایت چین و روسیه برخوردار شود.
با این حال، تحریم‌های بین‌المللی همچنان مانعی برای بهره‌برداری کامل ایران از این فرصت‌ها هستند.
اجلاس شانگهای ۲۰۲۵ در تیانجین: جزئیات و سخنرانی‌های کلیدی
اجلاس بیست و پنجمین سران سازمان همکاری شانگهای در روزهای ۹ و ۱۰ شهریور ۱۴۰۴ (۳۰ و ۳۱ اوت ۲۰۲۵) در شهر تیانجین چین برگزار شد. این اجلاس با حضور رهبران کشورهای عضو، ناظر و شرکای گفت‌وگو، یکی از بزرگ‌ترین گردهمایی‌های این سازمان بود.
سخنرانی‌های کلیدی
- شی جین‌پینگ (رئیس‌جمهور چین): شی بر لزوم ایجاد “نظم نوین جهانی” عادلانه‌تر تأکید کرد و خواستار اتحاد بیشتر اعضا در برابر درگیری‌های تجاری و تحریم‌های غربی شد. او پیشنهاد ایجاد بانک توسعه و پلتفرم انرژی را تکرار کرد و سامانه ماهواره‌ای بیدو را به‌عنوان جایگزینی برای فناوری‌های غربی معرفی کرد.
- ولادیمیر پوتین (رئیس‌جمهور روسیه): پوتین نظم یورو-آتلانتیک را “منسوخ” خواند و سازمان همکاری شانگهای را بخشی از نظم جدید جهانی دانست. او بر همکاری در مبارزه با افراط‌گرایی و قاچاق مواد مخدر تأکید کرد.
- مسعود پزشکیان (رئیس‌جمهور ایران): پزشکیان اجلاس را فرصتی برای تقویت چندجانبه‌گرایی توصیف کرد و پیشنهاد “حساب‌ها و تسویه‌های ویژه سازمان همکاری شانگهای” را مطرح کرد که شامل تسویه با ارزهای ملی، استفاده از ارزهای دیجیتال و ایجاد صندوق سوآپ ارزی است. او همچنین حملات نظامی به تأسیسات هسته‌ای ایران را محکوم کرد.
- نارندرا مودی (نخست‌وزیر هند): مودی بر لزوم تعادل در روابط با چین، روسیه و غرب تأکید کرد و خواستار همکاری‌های اقتصادی بدون جانبداری سیاسی شد.
حاشیه‌های اجلاس
غیبت پزشکیان در عکس یادگاری روز اول اجلاس، گمانه‌زنی‌هایی را ایجاد کرد، اما معاون ارتباطات دفتر ریاست‌جمهوری ایران اعلام کرد که دیدارهای پزشکیان با رهبران دیگر مشابه سایر سران بود.
قراردادها و اتفاقات مهم اجلاس
اجلاس تیانجین شاهد امضای بیش از ۲۰ سند و بیانیه در حوزه‌های مختلف بود که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:
- موافقت‌نامه ایجاد مرکز جامع مقابله با چالش‌ها و تهدیدات امنیتی: این مرکز برای هماهنگی در مبارزه با تروریسم و تهدیدات سایبری تأسیس شد.
- موافقت‌نامه مرکز مقابله با مواد مخدر: این مرکز برای کاهش قاچاق مواد مخدر در منطقه فعالیت خواهد کرد.
- استراتژی توسعه سازمان تا سال ۲۰۳۵: این استراتژی بر توسعه زیرساخت‌ها، فناوری‌های پیشرفته و همکاری در انرژی تمرکز دارد.
- همکاری در هوش مصنوعی و صنعت سبز: اسناد امضا شده شامل پروژه‌های مشترک در فناوری‌های نوین و توسعه پایدار بود.
- محکومیت حملات به ایران: کشورهای عضو حملات نظامی ژوئن ۲۰۲۵ به تأسیسات هسته‌ای ایران را نقض حقوق بین‌الملل دانستند.
اعلامیه تیانجین نیز به‌عنوان سندی کلیدی برای تقویت همکاری‌های اقتصادی و امنیتی امضا شد. این اسناد نشان‌دهنده عزم اعضا برای نزدیک‌تر کردن دیدگاه‌ها و تقویت همکاری‌های چندجانبه است.
رژه نظامی چین
دو روز پس از اجلاس، در ۱۲ شهریور ۱۴۰۴ (۳ سپتامبر ۲۰۲۵)، چین رژه نظامی بزرگی در میدان تیان‌آن‌من پکن برگزار کرد تا هشتادمین سالگرد پیروزی در جنگ جهانی دوم و “جنگ مقاومت علیه تجاوز ژاپن” را گرامی بدارد. در این رژه، ده‌ها هزار نیروی نظامی، شامل ۴۵ یگان ارتش چین و کهنه‌سربازان، حضور داشتند. رهبرانی مانند پوتین، پزشکیان، کیم جونگ اون (رهبر کره شمالی) و لوکاشنکو (رئیس‌جمهور بلاروس) در این مراسم شرکت کردند. این رژه که با نمایش تسلیحات پیشرفته چین همراه بود، پیامی از قدرت نظامی این کشور و اتحاد اعضای سازمان همکاری شانگهای به غرب ارسال کرد.
جمع‌بندی
اجلاس سازمان همکاری شانگهای در تیانجین چین در سال ۲۰۲۵، گامی مهم در تقویت جایگاه این سازمان به‌عنوان یک بازیگر کلیدی در نظم نوین جهانی بود. این سازمان با ترکیب منحصربه‌فرد اعضای خود، از جمله قدرت‌های اقتصادی مانند چین و هند و کشورهای غنی از منابع مانند ایران و روسیه، پتانسیل بالایی برای تغییر توازن قدرت جهانی دارد. عضویت ایران در این سازمان، فرصت‌های جدیدی برای توسعه اقتصادی و کاهش اثرات تحریم‌ها فراهم کرده است، هرچند چالش‌هایی مانند تحریم‌های بین‌المللی و اختلافات داخلی اعضا همچنان باقی است.
اجلاس تیانجین با امضای اسناد کلیدی، محکومیت اقدامات نظامی علیه ایران و تأکید بر چندجانبه‌گرایی، نشان داد که این سازمان در مسیر تبدیل شدن به یک بلوک قدرتمند ضدغربی حرکت می‌کند. رژه نظامی چین نیز نمایش قدرت این سازمان در برابر رقبای جهانی بود. با این حال، برای تحقق کامل پتانسیل سازمان همکاری شانگهای، اعضا باید اختلافات داخلی را حل کرده و مکانیزم‌های مالی و اقتصادی قوی‌تری ایجاد کنند.
در نهایت، این اجلاس نه‌تنها برای ایران، بلکه برای کل منطقه اوراسیا، فرصتی برای تقویت همکاری‌های چندجانبه و ایجاد جهانی عادلانه‌تر بود. آینده این سازمان به توانایی آن در تبدیل شعارهای چندجانبه‌گرایی به اقدامات عملی بستگی دارد.
