مقدمه
استخراج ارزهای دیجیتال، پدیده‌ای جهانی است که در سال‌های اخیر به دلیل پتانسیل بالای کسب درآمد، توجه بسیاری از کشورها، از جمله ایران را به خود جلب کرده است. با وجود فرصت‌های اقتصادی قابل توجه، این صنعت در کشور با چالش‌ها و قوانین پیچیده‌ای روبرو است که فعالیت در آن را به دو بخش کاملاً مجزا، یعنی ماینینگ قانونی و غیرقانونی تقسیم کرده است. این مقاله به بررسی ابعاد مختلف ماینینگ در ایران، از روش‌های استخراج تا تأثیرات اقتصادی و انرژی آن می‌پردازد.
عناوین این مقاله:
راهکارهای استخراج: قانونی و غیرقانونی
استخراج ارز دیجیتال در ایران دو مسیر اصلی دارد: مسیر قانونی که تحت نظارت دولت است و مسیر غیرقانونی که عمدتاً به دلیل هزینه‌های پایین انرژی، جذابیت پیدا کرده است.
الف) استخراج قانونی:
برای فعالیت قانونی در این حوزه، ماینرها باید از وزارت صنعت، معدن و تجارت (صمت) مجوزهای لازم را دریافت کنند. این فرآیند شامل ثبت درخواست در سامانه «بهین‌یاب»، ارائه طرح توجیهی، و دریافت پروانه تأسیس و بهره‌برداری است. پس از دریافت مجوز، ماینرها موظفند دستگاه‌های خود را از مجاری رسمی و گمرک وارد کشور کنند. مهم‌ترین ویژگی ماینینگ قانونی، استفاده از برق با تعرفه صنعتی یا صادراتی است که به مراتب گران‌تر از تعرفه‌های خانگی است. دولت نیز مکان‌های مشخصی مانند شهرک‌های صنعتی یا مناطق ویژه اقتصادی را برای راه‌اندازی مزارع قانونی تعیین کرده است.
ب) استخراج غیرقانونی:
مسیر غیرقانونی، دقیقاً در نقطه مقابل مسیر قانونی قرار دارد. در این روش، افراد بدون دریافت هیچ‌گونه مجوزی، اقدام به واردات قاچاق دستگاه‌های ماینر و راه‌اندازی آن‌ها می‌کنند. این فعالیت‌ها عمدتاً در مکان‌های مسکونی، تجاری، یا حتی زیرزمین‌های خالی صورت می‌گیرد. اصلی‌ترین انگیزه برای این نوع فعالیت، استفاده غیرمجاز از برق ارزان‌قیمت و یارانه‌ای است. ماینرهای غیرقانونی با دستکاری کنتورهای برق یا اتصال مستقیم به شبکه، هزینه‌های انرژی خود را به حداقل می‌رسانند.
سودآوری: مقایسه ماینینگ قانونی و غیرقانونی
سودآوری در ماینینگ به عوامل متعددی از جمله قیمت ارز دیجیتال، هزینه برق، و نرخ هش دستگاه‌ها بستگی دارد. در ایران، این دو روش استخراج، سودآوری کاملاً متفاوتی دارند.
الف) سودآوری ماینینگ قانونی:
در ماینینگ قانونی، به دلیل استفاده از تعرفه برق صنعتی، هزینه انرژی بالاست و بخش قابل توجهی از درآمد را جذب می‌کند. هرچند تعرفه برق برای ماینرها متفاوت و بالاتر از نرخ‌های معمول صنعتی است، اما همچنان از قیمت‌های جهانی پایین‌تر است. با این حال، با توجه به قطع برق در فصول اوج مصرف و محدودیت‌های اعمال شده، بازگشت سرمایه برای ماینرهای قانونی طولانی‌تر و با ریسک بیشتری همراه است. برخی گزارش‌ها حاکی از آن است که بسیاری از فارم‌های قانونی به دلیل همین محدودیت‌ها، ناچار به کاهش فعالیت یا حتی تعطیلی شده‌اند.
ب) سودآوری ماینینگ غیرقانونی:
سودآوری در ماینینگ غیرقانونی به دلیل استفاده از برق یارانه‌ای و ارزان‌قیمت خانگی یا کشاورزی، به طرز چشمگیری بالاتر است. در واقع، با حذف اصلی‌ترین هزینه ماینینگ (برق)، سودآوری به حداکثر می‌رسد. همین عامل باعث شده که بخش عمده‌ای از فعالیت ماینینگ در ایران به سمت غیرقانونی سوق پیدا کند. برخی آمارها نشان می‌دهد که بیش از ۸۵ درصد از فعالیت‌های ماینینگ در ایران به صورت غیرمجاز انجام می‌شود. با این حال، این سودآوری با ریسک‌های بزرگی همچون توقیف دستگاه‌ها، پرداخت جریمه‌های سنگین و پیگرد قضایی همراه است.
شناسایی و مقابله با ماینرهای غیرقانونی
دولت و شرکت‌های توزیع برق برای مقابله با ماینرهای غیرقانونی، روش‌های متعددی را به کار می‌گیرند.
- بررسی منحنی مصرف برق: شرکت‌های برق با پایش لحظه‌ای کنتورهای برق، افزایش ناگهانی و غیرمعمول مصرف را شناسایی می‌کنند. مصرف برق یک خانه یا واحد تجاری در ساعات مشخصی از شبانه‌روز یک الگوی ثابت دارد. هرگونه انحراف از این الگو، به خصوص افزایش مصرف در تمام ساعات شبانه‌روز، زنگ خطر را به صدا درمی‌آورد.
- سامانه‌های گزارش‌دهی: یکی از مؤثرترین روش‌ها، استفاده از گزارش‌های مردمی است. توانیر و سایر شرکت‌های توزیع برق، سامانه‌هایی را برای دریافت گزارش‌های مردمی ایجاد کرده‌اند.
- پاداش برای گزارش‌دهندگان: برای تشویق مردم به همکاری، پاداش‌های نقدی قابل توجهی در نظر گرفته شده است. این پاداش‌ها معمولاً بر اساس حجم تخلف و تعداد دستگاه‌های کشف‌شده محاسبه می‌شود و تا سقف ۲۰۰ میلیون تومان نیز افزایش یافته است.
- جریمه و مجازات: طبق قوانین، ماینرهای غیرقانونی علاوه بر توقیف دستگاه‌هایشان، مشمول جریمه‌های سنگینی نیز می‌شوند. این جریمه‌ها شامل پرداخت هزینه برق مصرفی با تعرفه صادراتی به اضافه یک تا سه برابر ارزش دستگاه‌هاست. همچنین، واردات قاچاق دستگاه‌های ماینر مطابق با ماده ۱۸ قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز، جرم محسوب شده و مجازات‌هایی از جمله حبس را در پی دارد.
درآمد و مصرف برق: تأثیر ماینینگ بر اقتصاد و انرژی ایران
الف) درآمد و سهم جهانی ایران:
برآورد دقیق درآمد حاصل از ماینینگ در ایران دشوار است، چرا که بخش عمده‌ای از آن غیرقانونی و غیرقابل رصد است. با این حال، بر اساس گزارش‌های غیررسمی، ایران در سال‌های اخیر سهم قابل توجهی از هش‌ریت (قدرت پردازش) جهانی بیت‌کوین را به خود اختصاص داده و در برخی دوره‌ها تا ۴.۵ درصد از کل استخراج جهان را در اختیار داشته است. این سهم، ایران را در میان ۱۰ کشور برتر در حوزه ماینینگ قرار داده است. با توجه به قیمت روز بیت‌کوین، این سهم می‌تواند درآمد ارزی قابل توجهی را به کشور وارد کند، اما بخش اعظم این درآمد به دلیل غیرقانونی بودن فعالیت‌ها، به صورت خصوصی و خارج از کنترل دولت در جریان است.
ب) مصرف برق و ارتباط با کمبود انرژی:
مهم‌ترین چالش ماینینگ در ایران، مصرف بالای برق است. بر اساس آمارهای توانیر، مصرف برق ماینرهای غیرمجاز در برخی دوره‌ها به حدود ۲۵۰۰ مگاوات رسیده که این میزان، معادل مصرف برق چند کلان‌شهر یا حتی یک استان است. این میزان مصرف، فشار زیادی بر شبکه توزیع برق وارد کرده و به یکی از دلایل اصلی خاموشی‌های مکرر در فصول اوج مصرف (تابستان و زمستان) تبدیل شده است.
آیا کمبود برق به ماینینگ ربط دارد؟
پاسخ کوتاه “بله” است. هرچند ناترازی تولید و مصرف برق در ایران دلایل متعددی دارد (مانند فرسودگی نیروگاه‌ها، الگوی مصرف غلط و افزایش مصرف سرمایشی)، اما فعالیت گسترده ماینرهای غیرقانونی به این مشکل دامن زده و آن را تشدید کرده است. اگر ماینینگ در ایران وجود نداشت، هرچند مشکل ناترازی برق همچنان باقی بود، اما شدت و تعداد خاموشی‌ها به مراتب کمتر می‌شد. از طرف دیگر، اگر کشور می‌توانست با ماینینگ قانونی و مدیریت شده، از پتانسیل تولید برق ارزان (مانند استفاده از گازهای فلر) بهره ببرد، این صنعت می‌توانست به جای اینکه یک تهدید باشد، به یک فرصت بزرگ برای درآمدزایی ارزی تبدیل شود. در حال حاضر، به دلیل وجود ماینینگ غیرقانونی، نه تنها درآمد ارزی به صورت شفاف به کشور تزریق نمی‌شود، بلکه به شبکه برق و تأسیسات آن نیز آسیب جدی وارد می‌شود.
وضعیت بازار دستگاه‌های ماینر در ایران
بازار دستگاه‌های ماینر در ایران تحت تأثیر دو عامل اصلی است: تحریم‌ها و نوسانات نرخ ارز. تحریم‌ها، واردات رسمی و مستقیم این دستگاه‌ها را دشوار کرده و همین امر باعث شده بخش زیادی از ماینرها به صورت قاچاق وارد کشور شوند. در حال حاضر، دستگاه‌های قدرتمندی مانند سری Whatsminer و Antminer در بازار ایران خرید و فروش می‌شوند. قیمت این دستگاه‌ها به شدت به نرخ ارز وابسته است و به همین دلیل، خرید آن‌ها یک سرمایه‌گذاری پرریسک محسوب می‌شود. دستگاه‌های کارکرده نیز بخش بزرگی از بازار را تشکیل می‌دهند که با قیمت پایین‌تری به فروش می‌رسند.
بزرگترین فارم‌های استخراج بیت‌کوین در کشور
اطلاعات دقیق و رسمی از بزرگترین فارم‌های ماینینگ قانونی به صورت عمومی منتشر نمی‌شود. اما بر اساس گزارش‌های غیررسمی و اخبار منتشر شده در رسانه‌ها، چندین فارم بزرگ در نقاط مختلف کشور با مجوز فعالیت می‌کنند. این فارم‌ها معمولاً در مناطق صنعتی یا در نزدیکی نیروگاه‌های برق برای کاهش هزینه‌های انتقال انرژی مستقر هستند. در مقابل، خبرهای مربوط به کشف فارم‌های غیرقانونی بزرگ، به صورت مستمر توسط مقامات قضایی و انتظامی منتشر می‌شود.
- کشف بزرگترین فارم غیرقانونی در تهران: یکی از بزرگترین کشفیات در سال‌های اخیر، مربوط به یک فارم غیرقانونی در یک کارخانه متروکه در غرب تهران بود که توسط پلیس کشف شد. این فارم با بیش از ۷۰۰۰ دستگاه ماینر فعال، مصرف برقی معادل یک شهر متوسط داشت و تأثیر قابل توجهی بر خاموشی‌های پایتخت گذاشته بود.
- فارم‌های فعال در مناطق صنعتی: تعدادی از فارم‌های بزرگ قانونی نیز با مجوز در شهرک‌های صنعتی و مناطق ویژه اقتصادی مانند سمنان، کرمان و یا مناطق آزاد مانند ارس فعالیت می‌کنند. این فارم‌ها با ظرفیت‌های تولیدی متفاوت، برق مورد نیاز خود را با تعرفه‌های مصوب تأمین می‌کنند. اطلاعات دقیق درباره ظرفیت تولید این فارم‌ها معمولاً محرمانه است، اما برخی برآوردها حاکی از ظرفیت تولید چندصد تا چند هزار تراهش بر ثانیه برای هر فارم بزرگ است.
وضعیت قانون‌گذاری در حوزه ماینینگ
قوانین مربوط به ماینینگ در ایران همچنان در حال تکامل است و باثبات نیست. در ابتدا، ماینینگ به عنوان یک صنعت قانونی شناخته شد، اما به دلیل مشکلات ناترازی برق، محدودیت‌های سختی بر آن اعمال شد. مهم‌ترین مصوبات در این حوزه شامل:
- الزام به دریافت مجوز از وزارت صمت.
- تعیین تعرفه برق جداگانه و گران‌قیمت.
- ممنوعیت استفاده از برق یارانه‌ای (خانگی، کشاورزی، تجاری).
- قطع برق ماینرها در فصول اوج مصرف.
- تشکیل کارگروه‌های مشترک از وزارت نیرو، صمت و دستگاه‌های امنیتی برای شناسایی و مقابله با ماینینگ غیرمجاز.
آینده صنعت ماینینگ در ایران: فرصت‌ها و ریسک‌های سرمایه‌گذاری
آینده صنعت ماینینگ در ایران در هاله‌ای از ابهام قرار دارد و به شدت به سیاست‌های دولت و ثبات قوانین بستگی دارد. با این حال، می‌توان با در نظر گرفتن فاکتورهای فعلی، فرصت‌ها و ریسک‌های پیش‌روی سرمایه‌گذاران را تحلیل کرد.
چشم‌انداز خوش‌بینانه: تبدیل ماینینگ به یک صنعت مولد و ارزآور
در صورت اتخاذ رویکردی عقلانی و بلندمدت از سوی دولت، صنعت ماینینگ می‌تواند از یک تهدید به یک فرصت بزرگ اقتصادی تبدیل شود.
- استفاده از منابع انرژی هدررفته: ایران دارای ذخایر عظیم گاز طبیعی است و بخش قابل توجهی از این گاز (گاز فلر) در میادین نفتی سوزانده می‌شود. با هدایت سرمایه‌گذاران به سمت استفاده از این گاز برای تولید برق در محل و راه‌اندازی مزارع ماینینگ، می‌توان از هدررفت این منبع ارزشمند جلوگیری کرد. این مدل نه تنها به درآمدزایی ارزی منجر می‌شود، بلکه به حفظ محیط زیست نیز کمک می‌کند.
- تأمین انرژی از منابع تجدیدپذیر: با توجه به پتانسیل بالای ایران در انرژی‌های خورشیدی و بادی، می‌توان با ایجاد زیرساخت‌های لازم، ماینرها را به سمت استفاده از این منابع سوق داد. این اقدام هم به توسعه انرژی‌های پاک کمک می‌کند و هم مشکل تأمین برق را برای ماینرها حل می‌کند.
- ایجاد ارزش افزوده و اشتغال: با قانونی کردن کامل و حمایت از این صنعت، می‌توان شغل‌های جدیدی در زمینه نگهداری و تعمیر تجهیزات، توسعه نرم‌افزار، و مدیریت مزارع استخراج ایجاد کرد. همچنین، با تشویق شرکت‌های دانش‌بنیان، می‌توان به تولید داخلی تجهیزات ماینینگ کمک کرد و وابستگی به واردات را کاهش داد.
در این سناریو، ماینینگ به یک صنعت قانونی و شفاف تبدیل می‌شود که درآمد ارزی حاصل از آن، به صورت مستقیم یا غیرمستقیم، وارد چرخه اقتصادی کشور می‌شود.
چشم‌انداز بدبینانه: ادامه وضعیت فعلی و افزایش ریسک‌ها
اگر وضعیت فعلی ادامه پیدا کند، صنعت ماینینگ در ایران به شکلی غیرشفاف و پرریسک باقی خواهد ماند.
- عدم ثبات قوانین: نوسان در سیاست‌گذاری‌ها، مانند قطع برق ناگهانی و تغییر تعرفه‌ها، باعث فرار سرمایه و عدم تمایل سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی به فعالیت در این حوزه می‌شود.
- افزایش قاچاق و فعالیت‌های غیرقانونی: تا زمانی که تعرفه برق صنعتی بالاتر از تعرفه خانگی باشد و قوانین سختگیرانه وجود داشته باشد، انگیزه برای ماینینگ غیرقانونی افزایش می‌یابد. این وضعیت باعث هدررفت منابع انرژی و آسیب به شبکه برق کشور می‌شود.
- ریسک توقیف و ضرر مالی: سرمایه‌گذاران در بخش غیرقانونی همیشه با ریسک توقیف دستگاه‌ها و پرداخت جریمه‌های سنگین روبرو هستند. این ریسک بالا، سرمایه‌گذاری را برای بسیاری از افراد غیرمنطقی می‌کند.
آیا سرمایه‌گذاری در ماینینگ ایران منطقی است؟
پاسخ به این سؤال کاملاً به رویکرد سرمایه‌گذار بستگی دارد:
- برای سرمایه‌گذاری قانونی: اگرچه ریسک‌ها در این بخش کمتر است، اما سودآوری پایین‌تر و محدودیت‌های دولتی (مانند قطع برق) باعث می‌شود که بازگشت سرمایه طولانی‌تر باشد. سرمایه‌گذاری در این بخش نیازمند برنامه‌ریزی دقیق، سرمایه اولیه بالا و تحمل ریسک‌های سیاسی و اقتصادی است.
- برای سرمایه‌گذاری غیرقانونی: این روش سودآوری بسیار بالایی دارد اما ریسک مالی و حقوقی آن فوق‌العاده بالاست. در این روش، هر لحظه امکان از دست دادن کل سرمایه به دلیل کشف و توقیف دستگاه‌ها وجود دارد.
آخرین تحولات و اظهارات مسئولان در حوزه ماینینگ
صنعت ماینینگ در ایران همواره تحت تأثیر نوسانات قوانین و اظهارات مسئولان بوده است. در سال‌های اخیر، مقامات مختلف، از وزارت نیرو گرفته تا مجلس و نهادهای قضایی، بارها به این موضوع واکنش نشان داده‌اند که این اظهارات، بازتابی از رویکرد نامشخص دولت نسبت به این صنعت است.
اظهارات مقامات وزارت نیرو و توانیر:
وزارت نیرو و شرکت توانیر به دلیل مصرف بالای برق ماینرها، اصلی‌ترین منتقد و محدودکننده این صنعت بوده‌اند.
- آرش کردی، مدیرعامل توانیر، بارها در مصاحبه‌های مختلف، ماینرهای غیرقانونی را یکی از دلایل اصلی خاموشی‌های تابستانی و زمستانی اعلام کرده است. او در یکی از اظهارات خود، مصرف برق ماینرهای غیرمجاز را تا ۲۵۰۰ مگاوات برآورد کرد و تأکید داشت که این میزان، فشار زیادی بر شبکه وارد می‌کند.
- سخنگوی صنعت برق، مصطفی رجبی مشهدی، نیز به صورت مستمر آخرین آمار کشفیات فارم‌های غیرقانونی را اعلام می‌کند و از مردم خواسته تا با گزارش تخلفات، به پایداری شبکه برق کمک کنند. در یکی از گزارش‌های خود، وی اشاره کرد که با همکاری نیروهای انتظامی و گزارش‌های مردمی، هزاران دستگاه ماینر غیرقانونی کشف و توقیف شده است.
این اظهارات نشان می‌دهد که نگاه غالب در وزارت نیرو، ماینینگ را یک تهدید برای زیرساخت‌های انرژی کشور می‌داند.
واکنش‌های مسئولان وزارت صمت و مجلس:
در مقابل، مسئولان وزارت صمت و برخی نمایندگان مجلس، رویکرد متفاوتی را در پیش گرفته‌اند و ماینینگ را به عنوان یک فرصت اقتصادی می‌بینند.
- رئیس انجمن بلاکچین ایران و فعالان این حوزه نیز در مصاحبه‌ها و گزارش‌های مختلف، از نوسان قوانین انتقاد کرده‌اند. آن‌ها معتقدند که قوانین غیرشفاف و متغیر، باعث شده که سرمایه‌گذاران از این بازار خارج شوند و سهم ایران در هش‌ریت جهانی کاهش یابد.
آخرین وقایع و اخبار مهم:
- تشدید نظارت‌ها و مجازات‌ها: در ماه‌های اخیر، دستگاه‌های قضایی و انتظامی با جدیت بیشتری با ماینرهای غیرقانونی برخورد کرده‌اند. خبرهایی مبنی بر کشف فارم‌های بزرگ در کارخانه‌ها و مناطق صنعتی به صورت مستمر منتشر می‌شود و نشان‌دهنده عزم جدی دولت برای مقابله با این پدیده است.
- افزایش پاداش گزارش‌دهی: به منظور تشویق بیشتر مردم برای گزارش تخلفات، شرکت توانیر پاداش‌های نقدی را افزایش داده است. این اقدام نشان‌دهنده موفقیت این رویکرد در شناسایی ماینرهای غیرقانونی است.
- مباحث مربوط به مالیات: موضوع مالیات بر درآمد ماینینگ نیز یکی از موضوعات داغ در بحث‌های قانونی است. در حال حاضر، ماینرهای قانونی موظف به پرداخت مالیات هستند، اما ابهامات زیادی در مورد نحوه محاسبه و اخذ آن وجود دارد.
- استفاده از گاز فلر: بحث استفاده از گازهای فلر برای تأمین انرژی ماینرها همچنان به عنوان یک راه‌حل بالقوه مطرح است. هرچند که پروژه‌های محدودی در این زمینه آغاز شده، اما به دلیل نیاز به سرمایه‌گذاری اولیه بالا و مشکلات بوروکراتیک، هنوز به صورت گسترده اجرایی نشده است.
جمع بندی
در مجموع، صنعت ماینینگ در ایران به یک شمشیر دولبه تبدیل شده است. از یک سو، پتانسیل درآمدزایی ارزی و ایجاد شغل در مناطق محروم را دارد و از سوی دیگر، به دلیل عدم مدیریت صحیح و شیوع فعالیت‌های غیرقانونی، به یک معضل جدی برای شبکه برق و اقتصاد کشور تبدیل شده است. ایجاد قوانین پایدار، شفاف و حمایتی، در کنار ارائه راهکارهای تأمین انرژی مطمئن، می‌تواند این صنعت را از یک تهدید به یک فرصت اقتصادی بزرگ برای ایران تبدیل کند.
