با ظهور پدیده بلاکچین (Blockchain) پیشبینی میشود این فناوری انقلاب بزرگی در حوزه تجارت بینالملل ایجاد کند. در این مقاله به این موضوع خواهیم پرداخت که بلاکچین بهعنوان یک فناوری تحولگرا چگونه میتواند زیرساختهای سنتی تجارت بینالملل را دستخوش تحولات بزرگ قرار دهد و چه ظرفیتهای جدیدی را به عرصه تجارت بینالملل اضافه کند.
عناوین این مقاله:
ما در دنیایی زندگی میکنیم که نوآوری و تکنولوژیهای جدید هر روز بر آن تاثیر میگذارد و مدام در حال تغییر است.
شیوه زندگی و تجارت ما با اقتصاد جهانی ارتباط تنگاتنگی دارد. پیشرفت تکنولوژی از زمان اختراع ماشین بخار و ایجاد کارخانههای صنعتی و گسترش تولید مکانیزه، کشف الکتریسیته و ظهور اینترنت باعث تولید انبوه کالا و خدمات مورد نیاز ما شده و در نتیجه تکامل مستمر فناوری اطلاعات و ارتباطات گستره، روابط ما را بهشدت تحت تاثیر قرار داده است.
این در حالیاست که دنیای تجارت بینالملل نتوانسته با سرعت مطلوب خود را با این فناوریها همراه کند. با وجود تلاشهایی که بهتازگی برای ایجاد فرآیندهای الکترونیکی کردن برخی از جنبههای رویهای تجارت شده، اما انجام تجارت بینالمللی و مراودات تجاری اشخاص همچنان بهشدت به کاغذ وابسته است.
گفته میشود امروز برای آنکه یک محموله گل رز از هلند به کنیا صادر شود، میتواند حجم کاغذی به ارتفاع ۲۵ سانتیمتر تولید کند، این در حالیاست که فناوریهای جدید همچون بلاکچین میتواند تمامی این فرآیندها را تسهیل کند.
ناگفته نماند نگرانیهای امنیتی و دشواریهای مربوطبه طی شدن فرآیندهای لازم که در ادامه به آنها اشاره خواهد شد، در خصوص تجارت کالا و خدمات در سراسر مرزهای جغرافیایی و بین اشخاص دخیل در یک معامله تجاری بینالمللی وجود دارد؛ از همین رو این موضوع باعث شده یک مانع جدی بر سر دیجیتالی شدن تجارت ایجاد شود.
تعریف تجارت بینالملل
تجارت بینالملل به روشی از تعاملات تجاری و اقتصادی بین نهادهای بینالمللی اطلاق میشود. بهعبارت دیگر به هر مبادله و دادوستدی که به تبادل کالا یا خدمات بین دو کشور منجر شود، تجارت بینالملل گویند.
با توجهبه اهمیت تجارت بینالملل، تمامی دولتها و تجار فعال در حوزه تجارت بینالملل بهدلیل منافع حاصل از تجارت جهانی، بیش از پیش به اهمیت این موضوع پی بردهاند؛ بنابراین بخش اعظمی از رشد و توسعه جوامع بشری به میزان موفقیت دولتها در حل مشکلات اقتصادی و اجتماعی بهخصوص از میان برداشتن موانع و محدودیتهای تجاری در سطح بینالملل وابسته است.
از مزایای تجارت بینالملل میتوان به ایجاد ارتباط و همکاری بین کشورهای جهان و بهتبع آن ایجاد صلح و دوستی، استفاده بهینه از منابع اقتصادی و تولیدی در سطح بینالملل، ایجاد انگیزه برای افزایش کیفیت کالاها و خدمات در بازارهای رقابتی جهت افزایش سود و رشد و توسعه اقتصادی و سیاسی از طریق بازرگانی خارجی اشاره کرد.
بهطور کلی تجارت بینالملل به سه شاخه اصلی تقسیم میشود که شامل واردات، صادرات، و صادرات مجدد است:
واردات:
واردات بهمعنای خرید کالاها و خدمات از یک کشور خارجی است. دلیل این کار ممکن است نیاز به کالاها و خدماتی باشد که در داخل کشور تولید نمیشود یا نیاز به تکمیل تولیدات داخلی. بهعنوان مثال، چین ممکن است به واردات نفت خام نیاز داشته باشد، زیرا تولید داخلی آن کافی نیست.
صادرات:
صادرات بهمعنای فروش کالاها و خدمات تولید داخل به کشورهای خارجی است. این فعالیت به کشورها امکان میدهد که تولیدات خود را در بازارهای جهانی عرضه کنند و ارز و درآمد ارزی به داخل کشور بیاورند. بهعنوان مثال، ایران ممکن است نفت و محصولات پتروشیمی خود را به چین صادر کند.
صادرات مجدد:
صادرات مجدد زمانی رخ میدهد که کالاها و خدماتی که از یک کشور وارد شدهاند، به کشور دیگری صادر شوند. در این حالت، کشور واردکننده کالاها را به دیگر کشورها صادر کرده و بهنوعی بهعنوان واسطه در تجارت بینالمللی عمل میکند. بهعنوان مثال، اگر ایران از چین لاستیک وارد و سپس آن را به عراق صادر کند، این بهعنوان صادرات مجدد شناخته میشود.
هر سه نوع این تجارتها نقش مهمی در توسعه اقتصادی کشورها و ایجاد ارتباطات بینالمللی دارند و تاثیر گستردهای بر جریانات اقتصادی جهانی میگذارند.
اگر بخواهیم از زاویه دیگر به تجارت بینالملل بپردازیم، باید به این نکته اشاره کنیم که تجارت بینالملل شامل مبادله کالاها و خدماتی است که در سراسر مرزها صورت میگیرد؛ این در حالیاست که برخی کشورها در سطح جهان در زمینه صادرات یا واردات کالا از سایر کشورها با بهکارگیری نظریه «مزیت نسبی» به مبادله بینالمللی کالا یا خدمات میپردازند.
این نظریه برای اولین بار توسط «دیوید ریکاردو» (David Ricardo)، تاجر انگلیسی برای بهبود وضعیت مبادلات تجاری انگلستان مطرح شد. ریکاردو در مقالهای با عنوان «اصول اقتصاد سیاسی و مالیاتستانی» بیان کرد که اگر کشوری بتواند کالایی را با هزینه فرصت کمتر یا قیمت پایینتری تولید کند، در آن کالا نسبتبه دیگر کشورها مزیت نسبی دارد.
در آن زمان انگلستان نیازمند واردات گندم بود. ریکاردو بیان کرد که کشورش نباید در واردات گسترده گندم درنگ کند. در عوض انگلستان میتواند بهازای واردات گندم، کالاهایی را به خارج از کشور صادر کند که تولید آنها نیازمند ماشینآلات یا کارگران متخصص است. با توجهبه اینکه برخی کشورها از مزیتهای نسبی برخوردار هستند، اغلب صادرات این کشورها با وجود این مزیتهای نسبی صورت میگیرد.
در اصل، تفاوت در قابلیتها اجازه میدهد دولتها کالاهایی را تولید کنند که در آن کارآمدتر هستند و کالاهایی را وارد کنند که در کشورشان وجود ندارد. در نتیجه کشورها هزینه تولید و قیمت کالاها را کاهش داده و بازارهای خود را گسترش میدهند.
از دیگر نظریههایی که تجارت بینالملل تحت تاثیر آن قرار دارد، نظریه «مزیت مطلق» «آدام اسمیت» (Adam Smith) است که برای اولین بار در کتاب «ثروت ملل» از برتری و مزیت کشورها در تولیدات سخن به میان آورد. او توضیح داد تجارت بهمعنی سود بردن یک طرف و ضرر دیدن طرف مقابل نیست. در این نظریه، هر کشور در تولید کالایی متخصص است و میتواند بر مبنای آن کالا و دریافت کالای مورد نیاز دیگر، با سایر کشورها تجارت کند.
بر اساس نظریه آدام اسمیت، مبادلات بین دو کشور تنها بر اساس مزیت مطلق امکانپذیر است و توجیه دارد؛ اما بهطور واضح میتوان دریافت که این نظریه تنها بخش کوچکی از تجارت را در بر میگیرد.
بنابراین میتوان نتیجه گرفت که تجارت بینالملل همراه با فرآیندهای پیچیدهای که دارد، توسط عوامل مختلف مالی، اجتماعی و سیاسی در حال تکامل است.
از ابتدای به وجود آمدن اولین تجارتهای بینالمللی تا کنون، چرخه تکمیل روشها و فرآیندهای تجاری مدام در حال دگرگونی و تحول بوده است. از گذشته تا کنون ما شاهد آن بودهایم که آغوش فرآیندهای تجارت بینالملل همیشه برای تکنولوژیهای جدید باز بوده و البته باید گفت که شاید سرعت این تحولات کم یا گاهی آهسته پیش رفته؛ اما تا حد بسیار زیادی رضایتبخش بوده است.
بهرهگیری از تکنولوژیهای جدید همچون امضای الکترونیکی و قرارداد الکترونیکی، انجام و انعقاد قراردادها بهصورت اینترنتی و استفاده از ظرفیتهای رایانهای و اینترنتی در انجام عملیاتهای تجاری، خود شاهدی بر این مدعاست. از همین رو میتوان گفت با رشد و پیشرفت تکنولوژی بلاکچین، دروازه جدیدی برای تجارت بینالمللی باز شده و موجبات ایجاد تحولات بزرگی را در این خصوص فراهم کرده است.
توانایی بلاکچین برای حذف موانع تجاری
با شناختی که از قابلیتهای بلاکچین داریم، اولین سوالی که به ذهن ما میرسد آن است که تاثیر و کاربرد بلاکچین در تجارت بینالملل چیست؟ با کمی تامل در این خصوص درمییابیم که بلاکچین در تجارت بینالملل میتواند نقش بسزایی در بسیاری از زمینهها و فرآیندهای مختلف تجارت خارجی داشته باشد.
سازمان تجارت جهانی (WTO) نیز تاثیرات بلاکچین بر تجارت جهانی را بهعنوان انقلاب دانسته است؛ چراکه توانایی بلاکچین برای حذف موانع تجاری، سرآغاز ایجاد یک تحول بزرگ در ساختار تجارت بینالملل است.
پیش از این، تجارتهایی که در سطح بینالمللی فعالیت میکردند با موانع زیادی از سوی دولتها و شرکتهای بزرگ روبهرو بودهاند. وجود مرزهای جغرافیایی، مناسبات سیاسی، تحریمها یا روابط خصمانه برخی دولتها، موانع فرهنگی، الزامات قانونی، قواعد و مقررات متفاوت کشورها از جمله محدودیتهایی است که برای تجار و بازرگانان بینالمللی میتواند محدودیت ایجاد کند.
این در حالیاست که روند غیرمتمرکزی که توسط بلاکچین تسهیل میشود، به امکان ذخیرهسازی دایمی و تقریبن غیرقابلتغییری منجر شده و این بستر را فراهم میکند که مبادلات و روابط تجاری با سهولت بیشتری در جریان باشد و این امکان میتواند امنیت لازم و کافی را برای انجام تجارتهای برونمرزی ایجاد کند.
فناوری بلاکچین را میتوان در صنایع مختلفی از جمله امور مالی، بهداشت و درمان، مدیریت زنجیره تامین و تجارت بینالمللی استفاده کرد. از همین رو میتوان از ظرفیت فناوری بلاکچین برای تسهیل مبادله کالا و خدمات، ایجاد بستری امن و شفاف برای پرداخت و کاهش خطرات مرتبطبا تقلب و جعل، حفظ محرمانگی، رقابت عادلانه و انعقاد قراردادهای تجاری بهصورت برد-برد، گشایش انواع ضمانتنامههای بانکی و اعتبارات اسنادی بهره برد.
تجارت بینالمللی در اغلب اوقات با پیچیدگیهای خاصی همراه است؛ زیرا چند طرف از جمله خریدار یا واردکننده، فروشنده یا صادرکننده، گمرک، متصدیان حملونقل، مسوولان بنادر، بانکهای ارایهدهنده LC و شرکتهای بیمه با یکدیگر تعامل و ارتباط دارند و ایجاد این شبکه برای انجام تجارت باعث بهوجود آمدن منافع و مسوولیتهای گوناگون برای این اشخاص است.
این موضوع از آنجا اهمیت دارد که اگر همین ارتباطات و مسایل با غیرشفافیت همراه باشد، میتواند در بین ذینفعان به بروز اختلافات منجر شود.
فقدان اعتماد و شفافیت میتواند در میان ذینفعان فاصله انداخته و در نتیجه، روند تجارت جهانی را بر هم زند. دقیقن فناوری بلاکچین در همین نقطه میتواند با قابلیتهای خود تا حد زیادی از بروز اینگونه مسایل جلوگیری کرده و تسهیلات لازم در جهت افزایش روابط تجاری را فراهم کند.
با اشراف به اینکه فناوری بلاکچین در تجارت بینالمللی در مراحل اولیه است، محققان سازمان تجارت جهانی مزایای بالقوه استفاده از فناوری بلاکچین در تجارت بینالمللی را بسیار پررنگ میدانند.
کاربرد بلاکچین در تجارت بینالملل
۱) بلاکچین خالق تجارت بدون کاغذ
مبادلات تجاری بینالمللی و انجام اعمال تجارتی در خارج از مرزها دارای فرآیندهای بسیار پیچیده و اشخاص بسیار زیادی است که هرکدام بهنوعی در انجام این اعمال تجارتی دخیل هستند و این فرآیند همچنان به حجم بسیار زیادی کاغذ متکی است.
شرکت حملونقل مرسک (Maersk) سال ۲۰۱۴، یک کانتینر یخچالدار را بهطور کامل رهگیری کرد. این کانتینر حامل گل رز از هلند بهسمت کنیا در حرکت بود. برای مستندسازیهای معمول و پشت سر گذاشتن پیچوخمها و فرآیندهای فیزیکی و کاغذبازیها، طبق برآوردی که شرکت مرسک انجام داد، حدود ۳۰ دستگاه اجرایی و بیش از ۱۰۰ نفر در طول این سفر با یکدیگر تعامل داشته و پرونده کاغذی به قطر ۲۵ سانتیمتر را تشکیل دادند. فرآیند حملونقل این مرسوله ۳۴ روز و پردازش اطلاعات حدود ۱۰ روز زمان برد.
با مطالعه این آمار، این موضوع به ذهن متبادر میشود که چرا مقوله تجارت که بر پایه سرعت استوار است، باید اینگونه اجرایی شود؟
با بررسی بیشتر درمییابیم که برای انجام یک تجارت بینالمللی باید این اسناد و مدارک آماده و کارسازی شوند:
- ۱) اسناد مربوطبه خود معامله تجاری از جمله فروش قرارداد، فاکتورهای تجاری و در صورت نیاز، لیست کالاهای بستهبندیشده توسط صادرکننده قبل از صادرات؛
- ۲) اسناد مربوطبه تامین مالی تجارت، مانند اعتبار اسنادی LC؛
- ۳) اسناد حملونقل، از جمله بارنامه و بیمهنامه؛
- ۴) اسناد مربوطبه مراحل مرزی، از جمله گواهی مبدا، توسط اتاقهای بازرگانی و سایر سازمانها مانند وزارتخانهها یا مقامات گمرکی کشورها که ممکن است در این خصوص قوانینی داشته باشند؛
- ۵) گواهی بهداشتی، کشاورزی و گیاهی در مورد مواد غذایی، گیاهی و محصولات کشاورزی، که معمولن توسط وزارت بهداشت بررسی و صادر میشوند؛
- ۶) گواهیهای انطباق که تایید میکند یک محصول یا خدمت مطابق با الزامات یا استانداردهای خاص در کشور واردکننده است؛
- ۷) مجوزهای صادرات یا واردات و در صورت نیاز مقامات صادرکننده یا کشور واردکننده؛
- ۸) اظهارنامههای گمرکی؛
- ۹) اسناد بازرسی گمرکی.
در همین ابتدای امر میتوانیم نتیجه بگیریم که فناوری بلاکچین چگونه میتواند با تسهیل این امور، فرآیندهای انجام تجارت را سرعت بخشد و در کنار سرعت بالا میزان دقت، امنیت و شفافیت را نیز افزایش دهد.
۲) تسهیل زنجیره تامین مالی
از دیگر سوالاتی که در خصوص ظرفیتهای بلاکچین در تسهیل تجارت بینالمللی ذهن ما را مشغول میسازد، این است که آیا بلاکچین میتواند زنجیره تامین مالی تجارت را تسهیل کند؟
در دسترس بودن منابع مالی برای فعالیتهای تجاری بسیار مهم است. فقط بخش کوچکی از معاملات تجارت بینالمللی هستند که از طریق پیشپرداخت نقدی خریدار به فروشنده انجام میشود و پس از دریافت کالا مابقی به حساب فروشنده واریز میشود؛ این در حالیاست که ۸۰ درصد سازکارهای تامین مالی در تجارت بینالملل با سازکارهای سنتی، مانند اعتبار اسنادی LC و ضمانتنامههای بانکی انجام میشود.
این در صورتی است که اگر تامین مالی فعالیتهای تجاری، دقیق و بهموقع صورت پذیرد، میتواند نقش بسزایی در روند رو بهرشد معاملههای تجاری داشته باشد. واقعیتی که ما با آن روبهرو هستیم، تامین مالی فعالیتهای تجاری بهصورت سنتی است که اغلب با هزینههای بالا و فرآیندهای پیچیده بانکی همراه است.
این رویهها و الگوهای موجود، بهدلیل آنکه یک فرآیند کاغذی سنگین و چالشهای هماهنگسازی طاقتفرسایی را بهدنبال دارد و از طرفی چند دستگاه اجرایی و اشخاص متعددی را درگیر میکند، میتواند سرعت انجام امور تجارتی را کاهش دهد و این موضوع میتواند ناامنیهای زیادی را بر سر راه تجارت تجار ایجاد کند.
چالشهای مربوطبه اعتماد طرفین معامله تجاری به یکدیگر، کشف و پیشگیری از تقلب و احراز هویت اشخاص طرف معامله و اعتبارسنجی بانکها از جمله مسایلی است که تامین منابع مالی را تحتالشعاع قرار میدهد. اینجاست که باید بهدنبال راهکار موثر و مطمینی باشیم تا بتوانیم این امور را تسهیل و مرتفع کنیم.
باید گفت بلاکچین ظرفیت و قابلیت خلق شفافیت و اعتماد و اطمینان را در زنجیره تامین مهیا میکند. با استفاده از بلاکچین، تمامی دادههای مربوطبه مراحل مختلف زنجیره تامین مانند تولید، حملونقل، انباردهی و توزیع، بهصورت شفاف و قابل بررسی در اختیار دو طرف قرار میگیرد و درنتیجه این مقوله باعث کاهش تقلب، جعل و نقض حقوق مالکیت فکری (IP) شده و همچنین امکان ردیابی دقیقتر و سریعتر کالاها را فراهم میکند.
۳) تسهیل معاملات مالی بینالمللی
بلاکچین با ظرفیتهای جدید خود میتواند نقش پررنگی را در حوزه پرداختهای مالی ایفا کند؛ با توجهبه اینکه یکی از ارکان اصلی تجارت بینالملل پرداختهای مالی است و از طرفی این موضوع میتواند روند رشد یا افول تجارت را بهدنبال داشته باشد، از مزایای مهم استفاده از فناوری بلاکچین در پرداختهای مالی میتوان به غیرمتمرکز بودن، تغییرناپذیری و امنیت بالای تراکنشهای مالی اشاره کرد که بهصورت مختصر به آنها اشاره خواهیم کرد.
الف) غیرمتمرکز بودن
فناوری بلاکچین با حذف واسطهها، جریانهای مالی بین اشخاص را تسهیل میکند. به همین دلیل دیگر نیازی به شخص ثالث منحصربهفرد برای پردازش و ذخیره دادههای تراکنش نیست. بنابراین استفاده از بلاکچین در خدمات مالی میتواند از جرایم رایانهای مربوطبه حسابهای مالی یا هک شدن یا کلاهبرداریهای رایانهای جلوگیری کند.
همچنین دادههای تراکنش بهدلیل نبود مرجع مرکزی برای ذخیره دادههای تراکنشها با یک سیستم امنیتی منحصربهفرد از این دادهها حفاظت خواهد کرد. مزیت دیگری که میتوان برای خدمات مالی برشمرد آن است که فناوری بلاکچین قدرت کنترل واسطهها را در تراکنشهای مالی حذف میکند. در نهایت میتوان نتیجه گرفت که استفاده از بلاکچین در امور مالی میتواند از دسترسی بهتر و مقرونبهصرفه اطمینان حاصل کند.
بلاکچین میتواند در فرآیندهای مالی بینالمللی مانند انتقال وجه، تسویهحساب و پرداخت مورد استفاده قرار گیرد. با استفاده از بلاکچین، معاملات مالی میتواند بهصورت سریع، امن و با کمترین هزینه صورت گیرد. همچنین، بلاکچین میتواند بهعنوان زیرساختی برای ارزهای دیجیتال در معاملات بینالمللی مانند بیتکوین (Bitcoin) مورد استفاده قرار گیرد.
ب) تغییرناپذیری
مهمترین ویژگی بلاکچین که مزیت بسیار خوبی برای تجارت بینالملل به شمار میآید، تغییرناپذیری این فناوری است. پس از ساخته شدن زنجیرههای بلوکی و افزودن آنها به بلاکچین، هیچگونه تغییری در آنها اعمال نمیشود. تغییرناپذیری طیف گستردهای از ظرفیتهای مطلوب را با پیادهسازی در معاملات تجاری منظم ارایه کرده و اساسن، دفتر کل بلاکچین میتواند بهعنوان منبع اطلاعاتی قابل اعتماد مورد استفاده قرار گیرد.
ج) امنیت
یکی از مهمترین عواملی که تقاضا برای پیادهسازی بلاکچین در بانکها را جذاب میکند، ویژگی امنیت بالای این فناوری است. بلاکچین برای امنیت دفتر کل معاملات خود از رمزگذاری استفاده میکند. در نتیجه، تنها افرادی که دارای یک کد کلیدی منحصربهفرد هستند میتوانند به دادهها دسترسی پیدا کنند. علاوه بر این، تراکنشهای بلاکچین غیرمتمرکز و همتا به همتا هستند، در نتیجه سطح برجستهای از امنیت را تضمین میکنند.
۴) قراردادهای هوشمند ناجی تجارت بینالملل
قراردادهای هوشمند یکی از جذابترین جنبههای فناوری بلاکچین است؛ این دقیقن همان خدمت بزرگی است که بلاکچین میتواند به تجارت بینالمللی ارایه کند.
باید توجه داشت که قراردادهای هوشمند بهخودی خود نوعی بلاکچین را تشکیل نمیدهد، بلکه یک ویژگی بارز است که به اینگونه قراردادها اطلاق میشود.
در بلاکچین عبارت «قرارداد هوشمند» میتواند یک اصطلاح گمراهکننده باشد؛ چراکه قراردادهای هوشمند به معنی واقعی «هوشمند» نیستند (آنها فاقد هوش شناختی یا مصنوعی هستند). قراردادهای هوشمند بهنوعی قابلیت خوداجرایی دارند و بهطور مستقل مفاد خود را اجرا میکنند.
برای مثال زمانیکه شرایط خاصی به وجود میآید، بر اساس منطق «اگر… سپس…» عمل میکنند؛ برای مثال، اگر کالاها در بندر X تخلیه شوند، پول واریز میشود.
یا اینکه مسوولیتها و تعهدات دو طرف قرارداد، پرداختها، جریمهها و ضمانت اجراهایی که در قرارداد پیشبینی شده است، میتواند از این امکان بهرهمند شده وبه طور دقیق اجرا شود.
ارایهدهندگان قراردادهای هوشمند میتوانند بر اساس شرایط از پیش تعریفشده شامل هرگونه مفاد قراردادی یا کنترل عوامل تحت تاثیر قرارداد باشند، مانند دما، پردازش پرداخت، تغییرات قیمت و غیره. این وظیفه بر عهده اوراکل (Oracle) است (دسترسی به اطلاعات خارجی) و اوراکلها تنها وسیلهای برای قراردادهای هوشمند برای «تعامل» با دادههای خارج هستند.
در برخی قراردادها باید به اطلاعاتی خارج از بلاکچین دسترسی داشت و اینکه اطلاعات خارجی روی فرآیند قرارداد تاثیرگذار است. برای مثال، یک قرارداد که درباره خرید و فروش سهام است، باید به اطلاعات بازارهای مالی دسترسی داشته باشد. ابزارهایی که شبکههای بلاکچینی را به دنیای خارج وصل و امکان دسترسی به اطلاعات را فراهم میکنند، اوراکل نامیده میشود.
در مثال دیگر میتوان گفت سنسوری که در یک یخچال قرار میگیرد، ممکن است بهعنوان یک اوراکل در یک بیمه هوشمند عمل کند. مطابق با برنامهریزیهای انجامشده این سنسور کنترلر، اگر دما از یک آستانه مشخص کمتر تشخیص داده شود، این داده را پردازش کرده و در صورت وارد شدن خسارت به محموله فرآوردههای گوشتی، بلافاصله تعهدات بیمه را عملی کرده و خسارت وارده را به بیمهگذار پرداخت میکند.
در اکوسیستم بلاکچین از آنجایی که نمیتوانند به دادههای خارج از شبکه خود دسترسی داشته باشند، با کمک سایر فناوریها ازجمله اینترنت اشیا (IOT)، پردازندههای بانکی و تراکنش اطلاعات طبقهبندیشده در بنادر ترکیب میشوند و بهطور کلی با استفاده از شبکهای از دستگاهها و حسگرهای هوشمند که به اینترنت متصل هستند، میتوانند دادهها را ارسال و دریافت کرده و از دادههای جمعآوریشده توسط اینترنت اشیا برای فعال کردن اقدامات استفاده کنند. بهطور مثال با کنترل پرداختهای تعیینشده اجازه بارگیری یا تخلیه کالا را صادر میکند.
۵) بلاکچین مجری سرسخت حقوق مالکیت فکری
مالکیت فکری (Intellectual Property) بخش مهمی از تجارت بینالمللی است. محصولات بسیار زیادی از جمله داروها تا کالاهایی که با فناوری پیشرفته مانند گوشیهای هوشمند ساخته شدهاند، از حقوق مالکیت فکری بهرهمند میشوند و این حمایتهای حقوق مالکیت فکری از این کالاها به ایجاد سرمایهگذاریهای کلان در تحقیق و طراحیهای جدید در تمامی صنایع منجر میشود.
درنهایت این سرمایهگذاریها به خلق محصولات باارزش منجر شده و در اختیار عموم قرار میگیرد؛ در واقع، بیشتر ارزش چنین محصولاتی در میزان نوآوری، ایده و دانش آن محصول نهفته است.
پیشتر در مقالهای با عنوان «گسترش حقوق مالکیت فکری در بلاکچین» در شماره هشت پژوهشنامه (شماره پنج رسمی) به اهمیت حقوق مالکیت فکری و همچنین کاربردهای بلاکچین در این خصوص بهطور مفصل پرداختیم.
اینکه در قلمرو حفاظت از حقوق مالکیت فکری، «فرانسیس گری» (Francis Gurry) مدیرکل سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO)، در مصاحبهای در سال ۲۰۱۷ میلادی در خصوص آینده فناوریها، چالشها و فرصتها، بهصراحت از فناوری بلاکچین بهعنوان فرصتی برای حفاظت از حقوق مالکیت فکری نام برده و پیشبینی کرده است که عملکرد این فناوری، به شرط توجه همهجانبه، میتواند راهگشای بسیاری از مشکلات مربوطبه حفاظت از حقوق مالکیت فکری شود.
یکی از ارکان اصلی سازمان تجارت جهانی، معاهده تریپس (TRIPS Agreement) است؛ این معاهده تحت عنوان موافقتنامه جنبههای تجاری حقوق مالکیت فکری است. این معاهده از آنجا بسیار اهمیت دارد که بخش لاینفک و اسناد لازمالاجرای سازمان تجارت جهانی است و یکی از جامعترین و کاملترین مقررات درباره حقوق مالکیت فکری محسوب میشود که تاکنون در سطح بینالمللی وجود داشته است.
این موافقتنامه از نظر پوشش، انواع مختلف حقوق مالکیت فکری را شامل شده و مقررات ماهوی بهنسبت کاملی را در راستای حمایت از آنها در خود جای داده است. این موافقتنامه در سال ۱۹۹۴ مورد توافق عمومی کشورهای دنیا قرار گرفت و سازمان تجارت جهانی روند نظارتی و اجرایی آن را عهدهدار است.
از مهمترین ویژگیهای این موافقتنامه میتوان به این موارد اشاره کرد:
الف) موافقتنامه تریپس از نظر حمایتهای قانونی خود، انواع مصادیق حقوق مالکیت فکری از جمله حق مولف، حق نسخهبرداری و حقوق جانبی (حقوق اجراکنندگان، تولیدکنندگان آثار صوتی و سازمانهای پخش رادیو تلویزیونی)، علایم تجاری، علایم جغرافیایی، طرحهای صنعتی، حق اختراع طرحهای ساخت مدارهای یکپارچه و اطلاعات افشانشده را شامل میشود.
ب) موافقتنامه تریپس ضمن ایجاد استانداردهای حداقلی به برخی از کنوانسیونهای سازمان جهانی مالکیت فکری از قبیل کنوانسیون پاریس برای حمایت قانونی از مالکیت صنعتی، کنوانسیون برن برای حمایت از آثار ادبی و هنری، کنوانسیون بینالمللی حمایت از اجراکنندگان و تولیدکنندگان آثار صوتی و سازمانهای پخش رادیو تلویزیونی (کنوانسیون رم) و معاهده مالکیت فکری در خصوص طرحهای ساخت مدارهای یکپارچه (معاهده واشنگتن) اشاره کرده و مقررات ماهوی آنها را لازمالاجرا دانسته است.
ج) موافقتنامه تریپس با تاکید بر مساله اجرا به مواردی از قبیل رویههای اداری، مدنی و کیفری اشاره کرده و قواعدی را در خصوص اقدامات موقتی و تامینی و رویههای خاصی را جهت اجرا در مرزها بیان میکند.
البته اهداف و حمایتهای قانونی این معاهده بیش از آن مواردی است که اشاره شد. جای هیچ تردیدی نیست که این معاهده چه تاثیر عمیقی در تجارت بینالمللی دارد و از طرفی باعث گردش چه میزان سرمایه در بازارهای مالی میشود.
شرکتهای بزرگ دنیا مثل اپل (Apple)، مایکروسافت (Microsoft)، متا (Meta) و کوکاکولا (CocaCola) چنان با موضوعات و مباحث مالکیت فکری عجین شدهاند که جدایی این دو غیر قابل تصور است؛ با این تفاسیر باید از فرصتهای ایجادشده توسط بلاکچین نهایت بهره را برد.
بلاکچین میتواند در ثبت و مدیریت حقوق مالکیت فکری مانند برندها، برنامههای کامپیوتری و اختراعات مورد استفاده قرار بگیرد. با استفاده از بلاکچین، این اطلاعات میتوانند بهصورت امن و قابل اثبات در سراسر جهان ثبت و مدیریت و در برابر امکان جعل و تغییر غیرقانونی محافظت شوند.
علاوهبر موارد ذکرشده، بلاکچین میتواند برای تایید اعتبار و اصالت در فرآیندهای شناسایی یا بازیابی اجناس تقلبی و دزدی یا هنگامیکه واردات موازی در کشور صورت گرفته است، مورد استفاده قرار گیرد.
۶) بلاکچین و تحول در تجارت الکترونیک
تجارت الکترونیک کلیدواژهای است که بهتازگی وارد مباحث حقوق تجارت بینالملل شده است. همانطور که گفته شد، یکی از معضلات تجارت بینالمللی کاغذی بودن و پیچیدگیهای بیحدوحصر فرآیندهای تجاری است؛ که سعی شده با استفاده از فضای تبادل اطلاعات در دنیای الکترونیک دادهها این روند کمی تسریع شود.
حال با ظهور بلاکچین و فرصتهای پیشآمده توسط این فناوری، دریچههای جدیدی برای تجارت و بهخصوص تجارت الکترونیکی باز شده و باید گفت این فرصتها در زمینههای مختلفی از تجارت الکترونیک امکانپذیر است.
نقطهعطف و سرآغاز تحولات بزرگ در تجارت بینالملل، بهرهگیری از ظرفیتهای بلاکچین در ایجاد و تکامل تجارت الکترونیک است؛ زیرا پیچیدهترین و حساسترین موضوعات و فرآیندها بهراحتی میتواند توسط بلاکچین عملیاتی شود، بدون آنکه خدشهای به بدنه مبادلات تجاری وارد شود.
از مزایایی که میتوان در خصوص استفاده از بلاکچین در آینده تجارت الکترونیک برشمرد، مدیریت دقیقتر در زنجیره تامین در تجارت، تضمین کیفیت و تحول در ساختار قراردادهای موجود بین طرفهای معامله و افزایش ضریبهای امنیتی دادهها نام برد. البته باید به این نکته اشراف داشت که ظرفیتهای بسیار دیگری نیز وجود دارد که بعضن مجهول و مغفول ماندهاند.
۷) مدیریت زنجیره تامین در تجارت الکترونیک
در دنیای تجارت، نظارت و مدیریت زنجیره تامین یکی از بخشهای اصلی به شمار میآید. زنجیره تامین این اعتماد و اطمینان را به دو طرف میدهد که محصول و همچنین پول مدنظر بهموقع به مقصد و دست فروشنده برسد و مشتری محصول خریداریشده خود را سالم و بهموقع دریافت کند.
با ترکیب بلاکچین و زنجیره تامین، چنین امری بهراحتی انجام و پیگیری اطلاعات برای هر شخصی در سیستم خود تسهیل میشود. به عبارتی دیگر، تمام این سیستم با ادغام اینترنت اشیا و بلاکچین عمل میکند.
۸) تضمین کیفیت در تجارت الکترونیک
یکی از مباحثی که بخش لاینفک مفاد قراردادهای تجارتهای بینالمللی محسوب میشود، تضمین کیفیت کالاهای مورد معامله است. در آینده پیش روی تجارت الکترونیک میتوان از فناوری بلاکچین بهره برد و کیفیت کالا را مرحله به مرحله رصد کرد.
بسیاری از شرکتها و تولیدکنندگان بهدنبال این هستند که محصولات باکیفیت و در عین حال مقرونبهصرفهتری را برای مشتریان تولید کنند. از سوی دیگر خریداران نیز انتظار دارند کالای خریداریشده خود را در بهترین حالت و کیفیت دریافت کنند. با توجهبه فرآیندهای موجود در ارسال کالا و امکان ردیابی محصولات با استفاده از این تکنولوژی، میتوان بهطور کامل از زمان ارسال کالا تا رسیدن محصول به مشتری را ردیابی کرد. همچنین، مشتری میتواند با استفاده از بلاکچین و کدهای QR، وضعیت و کیفیت محصولی که خریداری کرده را بررسی کند.
۹) امنیت دادهها در تجارت الکترونیک بهکمک بلاکچین
بلاکچین در زمینه ذخیره و امنیت دادهها تاثیر بسزایی در تجارت الکترونیک دارد. حفظ و تامین امنیت اطلاعات شخصی مشتریان، یکی از مهمترین ویژگیهایی است که هر کسبوکاری میتواند به مشتریان خود ارایه کند. در عصری که دنیا بهسوی دیجیتالی شدن قدم بر میدارد، به بستری نیاز است که بتواند امنیت را برقرار کند.
تجارت و کسبوکارهای مختلف با استفاده از فناوری بلاکچین، میتوانند امنیت لازم را برای کاربران خود تامین کنند. فناوری بلاکچین امکان ذخیره اطلاعات بهصورت رمزنگاریشده را دارد که این موضوع تغییر اطلاعات را برای هر شخصی مشکل میکند.
۱۰) اثبات و تایید هویت با فناوری بلاکچین
بلاکچین یک پاسخ مناسب برای تغییر در فرآیندهای احراز هویت دیجیتال است؛ با توجهبه اینکه اطلاعات در بلاکچین ماهیت غیرقابل تغییری دارد و این تغییرناپذیری سبب میشود اطلاعات این پایگاه داده قابلاعتمادتر شود. مضاف بر تغییرناپذیری اطلاعات، دسترسی سریع و در عین حال ایمن به اطلاعات کاربر از مزایای اصلی فناوری بلاکچین است که در احراز هویت مفید فایده خواهد بود.
با توجهبه سطح ایمنی و امنیت بالای پایگاه داده بلاکچین، نهادهای دولتی و غیردولتی میتوانند با تکیه بر اطلاعات مندرج در این پایگاه داده که در یک مرجع قرار میگیرد، افراد را احراز هویت کنند و به هیچگونه بررسی بیشتری نیاز نیست. از دیگر مزیتهای این فناوری برای کاربران این است که لازم نیست زمان و انرژی خود را برای فرآیندهای تکراری احراز هویت در نهادهای مختلف هدر دهند.
با استفاده از این روش، فرآیند احراز هویت مبتنیبر بلاکچین، شفافیت دادهها با کمک دفترکل توزیعشده تضمین میشود و همچنین نهادها به اطلاعات دقیق و بهروز دسترسی خواهند داشت. در نتیجه کاهش احتمال کلاهبرداری، جعل هویت و تخلفهای مالی نیز از مزایای دیگر استفاده از فناوری بلاکچین در احراز هویت اشخاص محسوب میشود. گفتنی است که نهتنها پیچیدگیها کاهش مییابد، بلکه دسترسی شخص ثالث به اطلاعات بدون تایید ذینفعان غیرمجاز و محدود است.
کشورهای استفادهکننده از فناوری بلاکچین در تجارت بینالملل
چند کشور کلیدی که در حوزه تجارت بینالملل از فناوری بلاکچین استفاده میکنند عبارتند از:
چین: چین یکی از بزرگترین کشورهایی است که از بلاکچین در حوزه تجارت بینالملل استفاده میکند. از جمله کاربردهای بلاکچین در چین میتوان به ایجاد یک سیستم پرداخت دیجیتال برای تسهیل تراکنشهای بینالمللی، ثبت زنجیره تامین کالاها، ارایه خدمات بر اساس هویت دیجیتال و حتی ایجاد یک ارز دیجیتال ملی به نام «یوان دیجیتال» اشاره کرد.
سوئیس: سوئیس یکی از کشورهای پیشرو در استفاده از بلاکچین در تجارت بینالملل است. این کشور از بلاکچین برای ردیابی و تایید مبدا کالاها، اثبات اصالت و کیفیت محصولات، تسهیل تراکنشهای مالی و حتی ایجاد یک بازار دیجیتال برای خرید و فروش املاک استفاده میکند.
کره جنوبی: کره جنوبی نیز در حوزه تجارت بینالملل از بلاکچین استفاده فراوانی میکند. از جمله کاربردهای آن میتوان به ایجاد یک سامانه تجارت الکترونیکی برای صادرات و واردات، ثبت حقوق مالکیت فکری، ردیابی و تایید مبدا کالاها و حتی استفاده در بخش بیمه اشاره کرد.
امارات متحده عربی: امارات متحده عربی نیز در تجارت بینالملل از بلاکچین استفاده میکند. این کشور از بلاکچین برای تسریع فرآیندهای تجاری، بهبود اعتماد و امنیت معاملات، ردیابی و تایید مبدا کالاها و حتی ایجاد یک سامانه تجارت الکترونیکی استفاده میکند.
مسیر پر فرازونشیب استفاده از بلاکچین در تجارت بینالملل
در مواجهه با فناوریهای جدید وجود چالش بسیار طبیعی است؛ اما نحوه برخورد با این چالشها اهمیت دارد. ارایه راهکار، شناخت و تسلط کافی در خصوص فناوریهای جدید میتواند کمک شایانی به برطرف کردن این چالشها کند. استفاده از بلاکچین نیز در تجارت بینالملل با چالشهایی همراه است که به برخی از آنها اشاره میکنیم:
الف) قوانین و مقررات:
یکی از مهمترین چالشهای اصلی استفاده از بلاکچین در تجارت بینالملل تعارض قوانین و مقررات بین کشورها است. هر کشور بنا به قوانین و مقررات و نظام تقنینی خود ممکن است قوانین مختلفی درباره حقوق مالکیت فکری، حفاظت اطلاعات شخصی، تسویه تراکنشها و سایر رویههای تجارتی داشته باشد. این مساله ممکن است روند اتخاذ و پیادهسازی بلاکچین در تجارت بینالملل را پیچیده کند.
ب) حفاظت امنیتی:
امنیت و حفاظت از دادهها در بلاکچین بسیار مهم است. هرچند بلاکچین بهطور کلی امنیت بالایی دارد، اما احتمال ارتکاب جرایم رایانهای وجود دارد و شاید این موضوع بتواند بر فناوری بلاکچین و استفاده از آن در تجارت بینالملل تاثیر منفی بگذارد. حفظ حریم خصوصی در بلاکچین نیز یک چالش است که باید مورد توجه قرار گیرد.
ج) استانداردها و سازگاری:
ایجاد هماهنگی و تنظیم استانداردهای مشترک و سازگاری بین بلاکچینها از جمله چالشهایی است که در تجارت بینالملل ممکن است مطرح شود. برای ایجاد یک زیرساخت بلاکچین مشترک و امکان ارتباط و همکاری بین بلاکچینها، به استانداردسازی و توافق بر سازگاری در سطح بینالمللی نیاز است؛ این خود مذاکرات متعددی را در جامعه بینالملل میطلبد که نیازمند زمان بسیار زیادی است.
د) پذیرش و همکاری:
در تجارت بینالملل، همکاری و پذیرش از طرف کلیه شرکای تجاری بسیار مهم است. در واقع هماهنگی و ایجاد این همکاریها از وظایف سازمان تجارت جهانی است و این سازمان میتواند در این خصوص نقش بسیار زیادی داشته باشد.
فرصتهایی که بلاکچین در اختیار تجار و کشورها قرار میدهد، میتواند جهش بزرگی برای گسترش روابط تجاری بینالمللی باشد. برای استفاده موثر از بلاکچین در تجارت بینالملل، به همکاری بین کشورها، شرکای تجاری و نهادهای مربوطه نیاز است. برای این منظور، به ایجاد قوانین و مقررات مشترک، توافقهای بینالمللی و هماهنگیهای لازم نیاز است.
بهطور کلی، استفاده از بلاکچین در تجارت بینالملل با چالشهایی همراه است که به حلوفصل نیاز دارد. همانطور که واضح است این تکنولوژی پتانسیل بالایی در بهبود امنیت، شفافیت و کارایی در تجارت بینالملل دارد.
رسیدن به نقطه شکوفایی در این حوزه مستلزم آن است که متخصصان و کارشناسان این دو حوزه (تجارت بینالملل و بلاکچین) چهارچوبهای مشخص و دقیقی برای بهرهمند شدن از این فناوری ترسیم کنند. درنهایت فناوری بلاکچین پتانسیل ایجاد انقلابی شگرف در تجارت بینالملل را دارد.
سخن پایانی
نتیجهای که از نوشتار فوق میتوان گرفت این است که بلاکچین هنوز در مرحله توسعه و تکامل است، اما با این حال بهشدت در حال ایجاد تغییر و تحول در حوزههای مختلف است. این تحولات به قلمرو تجارت بینالملل نیز نفوذ کرده است. با استفاده از ظرفیتها و قابلیتهای فناوری نوین از جمله بلاکچین میتوان به ایجاد یک سیستم کارآمدتر در حوزه تجارت بینالملل کمک کرد تا تجار بتوانند بیش از پیش با سهولت به تجارت و مبادلات تجاری بپردازند.
فناوریهای جدیدی همچون بلاکچین، مروجهایی هستند که میتوانند به نوآوریهای بسیاری منجر شوند. استفاده از بلاکچین میتواند فرآیند تامین مالی و پرداخت در معاملات تجارت خارجی را تسهیل کند و از طرف دیگر، بانکها قادر خواهند بود با دیجیتالی شدن فرآیندها با اطمینان و اعتماد بیشتری امور پرداخت و تراکنشهای مالی مشتریان تجاری خود را پیگیری کنند. بهتبع با بهرهمندی از این مزایا میتوانیم شاهد کاهش هزینههای مربوطبه مبادلات تجاری بینالمللی باشیم.
فناوریهای جدید همچون بلاکچین مصداق فیلی در اتاق تاریک هستند که با نور کم نمیتوان به ماهیت واقعی آنها پی برد؛ پس برای شناخت بیشتر فرصتها و ظرفیتهای جدید باید با چراغی پرنور به همه جوانب نگاه کرد.
