یکی از محورهای سخنرانی «محمدباقر قالیباف» رییس مجلس شورای اسلامی، در اجلاس روسای مجالس بریکس در سنپترزبورگ روسیه، تاکید بر نقشآفرینی کشورهای عضو این گروه در دلارزدایی و استفاده از ارزهای جایگزین بود.
عناوین این مقاله:
مبنای این نظر کاهش اعتقاد به لزوم سلطه دلار در مبادلات تجاری کشورهای عضو بریکس و قطع یکی از اهرمهای اصلی فشار آمریکا بر روابط اقتصادی کشورها است که البته منحصر به ایران نیست.
پس از اجلاس سران گروه بریکس در ژوهانسبورگ آفریقای جنوبی و بهدنبال اظهارات سران روسیه و چین درباره لزوم مقابله با یکجانبهگرایی آمریکا، برخی این فرضیه را مطرح کردند که قدرتهای نوظهور در بریکس میتوانند با ایجاد یک ارز جایگزین یا تنظیم مکانیزمهای مالی جدید بر پایه ارزهای ملی، حاکمیت پایدار دلار در نظام اقتصادی جهان را متزلزل کنند.
انگیزههای جهانی برای دلارزدایی
در حالیکه آمریکاییها از برتری دلار در بازارهای مالی جهان، بهرههای زیادی میبرند، وابستگیبه دلار معضلات متعددی را برای کشورهای دیگر جهان به وجود آورده که کاهش ارزش ارزهای ملی و شوکهای تورمی مهمترین آنها هستند.
در مقابل نهتنها دولت آمریکا از امتیاز سنجش ارزش ارزهای ملی سایر کشورها با دلار، در روابط تجاری دو و چندجانبه یا تصمیمهای مالی در نهادهای منطقهای و بینالمللی بهرههای زیادی میبرد، بلکه سنجش ارزش ارزهای خارجی با دلار موجب ارزانتر شدن کالاها و خدمات خارجی برای مصرفکنندگان آمریکایی شده و در مقابل شهروندان سایر کشورها ناگزیر به حفظ ارزش دارایی خود با دلار هستند.
اما مهمترین دلیل افزایش تقاضای جهانی برای دلارزدایی بهرهبرداری سیاسی آمریکا از تسلط دلار برای تنبیه دیگر کشورها است. از نظر سیاسی، حتی برای رهبران متحدان آمریکا نیز این سوال وجود دارد که نوبت تحریم آنها کی میرسد؛ زیرا هرگونه سرپیچی از برنامههای راهبردی ایالات متحده، میتواند به مجازات اقتصادی منجر شود. چنانچه اولین تجربه موفق دلارزدایی را باید ایجاد یورو در اتحادیه اروپا دانست.
حتی در تاریخ فرآیند دلارزدایی به تلاشهای اقتصادی درون بلوک شرق در دوره جنگ سرد و در میان کشورهای آمریکای لاتین در دهه ۱۹۸۰ میلادی نیز اشاره میشود. اما فرآیند دلارزدایی از آغاز قرن ۲۱ و با تکامل اتحادیه اروپا در دوره یکجانبهگرایی آمریکا، بهعنوان یک ایده منطقهای بیشتر مورد توجه قرار گرفت.
در حال حاضر حداقل یکچهارم جمعیت جهان تحت تحریمهای اقتصادی آمریکا قرار دارد و تمایل بینالمللی بالایی برای تنوعبخشی به سامانه ذخایر جهانی مبتنیبر سایر ارزهای ملی شکل گرفته است.
در چنین وضعیتی در رایزنیهای دوجانبه کشورها فرآیند دلارزدایی به بخشی از همکاریهای کشورها تبدیل شده است. بسیاری از کارشناسان استدلال میکنند کاهش وابستگی به دلار به کاهش نوسانات ارزی، آسیبپذیری کشورها در برابر شبکه تحریمهای آمریکایی-غربی و امنیت بیشتر اقتصاد جهانی منجر میشود.
ظرفیتهای بریکس برای دلارزدایی
به نظر میرسد توافقهای مالی در چهارچوب کشورهای عضو بریکس و سازمان همکاری شانگهای بههمراه فرآیندهای مالی ایجادشده توسط روسیه، چین و حتی هند از توانایی مناسبی برای دلارزدایی برخوردار است.
بریکس در حال توسعه نهادهای داخلی خود برای یکپارچگی درونگروهی و افزایش قدرت موثر اقتصادی و گسترش جغرافیایی در سطح جهان غیرغربی است. هدف اولیه این نهادها حمایت از پیشبرد برنامههای توسعه اعضا و تقویت جایگاه منطقهای و بینالمللی آنها است. اما تاسیس نهادهای مالی مستقل از نهادهای غربی را میتوان مهمترین ظرفیت بریکس در پیشبرد فرآیند دلارزدایی دانست.
روسیه بهعنوان یکی از بنیانگذاران و سیاستگذاران بریکس پیشرو دیپلماسی دلارزدایی شده است. روسیه پس از بحران ۲۰۱۴ اوکراین ابتکار در ایجاد سیستم پرداخت مالی غیرغربی را کلید زد که بهطور ملموس با استقبال سایر کشورها، بهویژه چین و هند از دیگر اعضای بریکس مواجه شد.
تفاهم روسیه و چین برای توافق درباره طرحی جهت حذف دلار برای مصون ماندن از نوسانات ارزی قدم بزرگی در تقویت فرآیند دلارزدایی بود و از دستاوردهای دیپلماسی اقتصادی روسیه در رابطهبا چین محسوب میشود.
اولین بار در سال ۲۰۱۴، روسیه یک قرارداد سوآپ ارزی سه ساله به ارزش ۱۵۰ میلیارد یوان با چین منعقد کرد که پس از آن بهطور مرتب از سوی بانکهای مرکزی روسیه و چین تمدید شد و اکنون یکی از ابعاد روابط اقتصادی روسیه و چین سوآپ یوان است.
بدینترتیب از فوریه ۲۰۲۲، مسکو استفاده خود از یوان را به دو روش افزایش داده است: افزایش سهم یوان در ذخایر روسیه و روی آوردن به تجارت مستقیم روبل-یوآن بهجای استفاده از دلار بهعنوان واسطه. به نظر میرسد این شرایط به تقویت قدرت یوان در برابر روبل منجر شده اما روسیه این ریسک را پذیرفته است.
یکی از دلایل تسهیل روابط تجاری روسیه و هند نیز استفاده از روبل و روپیه در این رابطه است. پذیرفتن مکانیزمهای مالی جدید به پیشنهاد روسیه از جمله تجارت با روبل و روپیه، یکی از راهبردهای آیندهنگرانه هند در مواجهه با سناریو تعارض با آمریکا و برای مصون ماندن از تحریمهای احتمالی ایالات متحده نیز ارزیابی میشود.
روسیه و هند در حال توسعه یک سیستم پرداخت به ارزهای محلی برای ادامه تجارت دوجانبه با وجود تحریمهای بینالمللی گسترده علیه روسیه هستند تا شرکتهای هندی در تجارت با روسیه بتوانند از سیستم پرداخت بانک مرکزی روسیه بهعنوان جایگزینی برای سوئیفت استفاده کنند؛ اما به نظر میرسد استفاده از روپیه و سایر مکانیزمهای پرداخت در روابط تجاری هند، از تدابیر دهلی نو برای کمهزینه ساختن سناریوهای بدبینانه آینده است.
به نظر میرسد تجربه دلارزدایی در قاره آفریقا نیز در حال اجرا است. میتوان گفت توسعه این ابتکار در درون بریکس میتواند جایگاه بینالمللی این گروه که بهطور آشکار مخالف هژمونی آمریکا است و همچنین انگیزه سایر کشورها برای پیوستن به باشگاه بریکس را افزایش دهد؛ زیرا بخش قابلتوجهی از تحریمهای غربی علیه سایر کشورهای منتقد آمریکا را نیز کماثر میکند.
باوجود همه این مسایل، باید به یاد داشته باشیم که دلار آمریکا هنوز بهطور عمده بهاین دلیل بهعنوان یکی از ذخایر ارزی جهانی، بر دیگر گزینهها برتری دارد که رقابت بین ارزهای ملی دیگر برای تسلط منطقهای و جهانی نیز به موازات دلارزدایی در جریان است.
بررسیهای آماری نشان میدهد تقریبن ۶۰ درصد از ذخایر ارز خارجی جهان به دلار حفظ میشود، در حالیکه یورو بهعنوان دومین ارز با حدود ۲۰ درصد ذخایر ارزی جهان، در جایگاه دوم قرار دارد؛ تقریبن ۷۰ درصد از معاملات بازارهای ارز خارجی نیز به دلار صورت میگیرد.
با این حال، باوجود غلبه ادامهدار دلار، چالشهای داخلی و بینالمللی در برابر آن در حال افزایش است. بهطور مستمر ذخایر ارزی جهانی تا حدودی از دلار آمریکا دور شده و ابتکار عمل برای کاهش وابستگی به دلار در معاملات و معادلات تجاری منطقهای و جهانی در حال گسترش است.
ایران و برنامه دلارزدایی در چهارچوب بریکس
ایران بهدلیل گسترش تحریمهای آمریکایی و غربی علیه تهران از سال ۲۰۱۰ به ابتکار عمل در حوزه دلارزدایی تمایل زیادی نشان داده؛ به همین ترتیب ایران در دهه گذشته تلاش زیادی برای عضویت در نهادهای منطقهای و بینالمللی غیرغربی داشته است. مهمترین هدف ایران از عضویت در بریکس نیز دستیابی به منابع مالی در نهاد بانک توسعه جدید و مکانیزم ذخیره احتیاطی بریکس و کاهش فشار تحریمهای غرب بر اقتصاد ایران بود.
هرچند تحریمهای مالی ایالات متحده دسترسی به منابع این دو نهاد را برای ایران دشوار ساخته، اما بریکس در فرآیند دلارزدایی انواع روشها را برای ارایه وام و خدمات به اعضا اتخاذ کرده است که این روشها میتوانند به کاهش تاثیر تحریمها در همکاری ایران با نهادهای مالی بریکس کمک کنند.
بانک توسعه جدید از روشهایی چون ارایه وام به ارز ملی قدرتهای عضو بریکس، رمزارز و همچنین سوآپ ارزی برای ارایه خدمات به اعضا استفاده میکند. در این راستا ایران در دیپلماسی اقتصادی خود با اعضای بریکس تمرکز ویژهای بر ارایه ابتکارهای جدید برای تنظیم مبادلات اقتصادی بدون مبادله دلار دارد. این هدف مشترک ایران و روسیه در افزایش رایزنیهای تهران و مسکو درباره بسط این ابتکار عملها تاثیر داشته است.
سخن پایانی
چنانچه رییس مجلس ایران در حاشیه اجلاس روسای مجالس بریکس ذکر کرد، توافق مالی اخیر میان ایران و روسیه از نمونههای جدید همکاری دو کشور برای دلارزدایی از مناسبات دوجانبه است.
به نظر میرسد گسترش همکاریهای تهران و مسکو در تنظیم فرآیندهای جدید انتقال پول با سایر اعضای بریکس (و همچنین شانگهای) و نیز توسعه کریدورهای تجاری برای تبادل کالا و خدمات از جمله ظرفیتهای مهمی است که باید در دستور کار دو کشور قرار گیرد. در واقع ایران میتواند به روسیه بهعنوان پلی برای اتصال به فرآیند دلارزدایی با سایر قدرتهای جهانی نیز بنگرد.
